Οι γιορτές είναι περίοδος διασκέδασης και απόλαυσης για τους περισσότερους ανθρώπους σε διαφορετικές χώρες και κοινωνίες του κόσμου. Ο τρόπος όμως που οι άνθρωποι έχουν μάθει να απολαμβάνουν κάποιες συγκεκριμένες γιορτές διαφέρει, παρατηρούνται διαπολιτισμικές διαφορές. Η απόλαυση του φαγητού είναι κοινός παρανομάστης όμως για πολλόυς ανθρώπους. Όμως πιθανά μερικοί θα παρατηρήσουν στον εαυτό τους οτι πέρα απο την προσμονή της απόλαυσης του φαγητού και του γλεντιού, να ανησυχούν και για το βάρος τους. Οι γιορτές συνοδεύονται συχνά απο ένα προσδοκόμενο άγχος των ενοχών σε περίπτωση που πάρουν κάποια κιλά την περίοδο αυτή.
Μερικοί στην προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν το προσδοκόμενο αυτό άγχος, προετοιμάζονται για τις γιορτές προγραμματίζοντας να χάσουν μερικά κιλά απο πρίν, πιστεύοντας πως έτσι θα επιτρέψουν στον εαυτό τους να φαει κάτι παραπάνω όπως όλοι οι άλλοι αποφεύγοντας έτσι το άγχος και τις ενοχές που δημιουργούνται όταν βγούν απο το διατροφικό πρόγραμμα τους. Αυτό όμως σπάνια συμβαίνει και εγκλωβιζόμαστε στον φαύλο κύκλο «φαγητό-ενοχές».
Γιατί όμως κάποιες περιόδους, όπως η γιορτές να νιώθουμε οτι η απόλαυση είναι άμεσα συνδεδεμένη με το φαγητό; Γιατί να μας πιάνουν ενοχές μετά από στιγμές απόλαυσης μας βοηθάνε να διατηρήσουμε μια υγιείς διατροφική
ισορροπία; Η μήπως θα βοηθούσε να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεπτόμαστε για να πετύχουμε τον στόχο μας;
Πώς καθορίζεται ΤΙ και ΠΟΣΟ τρωει ο κάθε άνθρωπος;
Οι λόγοι που τρωμε πέρα απο τις βιολογικές εξηγήσεις, έχουν και ένα σημαντικό ψυχοκοινωνικό υπόβαθρο, διαφορετικά όλοι μας θα τρώγαμε μόνο όταν νιώθαμε την αίσθηση της πείνας και θα σταματούσαμε μόλις νιώθαμε κορεσμό της αίσθησης αυτής. Ο λόγος που τρωμε και το πόσο τρωμε είναι ένα πολύπλοκο ερώτημα που μπορεί να διαφέρει σε κάθε προσωπικότητα και σε κάθε οικογενειακό σύστημα ή κοινωνικό σύνολο που μας έχει αναθρέψει. Γι΄ αυτό και βρίσκουμε τους αυτούς μας σε δύσκολη θέση όταν διαπιστώνουμε οτι όσο και δυνατή να είναι η πρόθεση μας να χάσουμε βάρος ή να προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε το βάρος μας η διατροφική μας συμπεριφορά δεν αλλάζει.
Απο πολύ μικρή ηλικία αναπτύσσεται μέσα στον καθένα μας η διατροφική μας συμπεριφορά. Είναι μια συμπεριφορά που την μαθαίνουμε απο συσχετίσεις και κοινωνικές παρατηρήσεις που κάνουμε γύρω μας.
Για παράδειγμα ένα μικρό παιδί, θα το επιβραβεύσουμε όταν κάνει μια καλή συμπεριφορά θα του δώσουμε ένα μπισκότο, μια σοκολάτα, σαν μια θετική ενίσχυση. Στις γιορτές, στα συναισθήματα χαράς, στην διαπροσωπική μας επικοινωνία, στην κοινωνικότητά μας, στους τρόπους ευγενείας απο την οικογένεια μας έχουμε μάθει να συμμετέχουμε σε εκδηλώσεις με φαγητό, να απολαμβάνουμε και να τιμάμε τον άλλον μ’ ένα ωραίο τραπέζι , μια τούρτα γενεθλίων, παραδοσιακά φαγητά στις γιορτές όπως τα Χριστούγεννα κλπ.
Απο την άλλη πλευρά του νομίσματος έχουμε να κάνουμε με τις αρνητικές ενισχύσεις που μας μαθαίνουν να τρωμε, σε περίοδο άγχους, θλίψης ή και θυμού συχνά κάποιο αγαπημένο δικό μας πρόσωπο θα μας έχει προσφέρει κάτι να φαμε για να μας ηρεμήσει, ανακουφίσει, να «ξεχαστούμε», να νιώσουμε χαρά απο το φαγητό για να διώξουμε την δυσφορία μας.
Αν αυτός ο τρόπος εδραιωθεί και γίνονται συνεχόμενες συσχετίσεις κατά την εξέλιξη μας σαν προσωπικότητα ή με κοινωνικά γεγονότα της ζωής τότε για ορισμένους ανθρώπους η βιολογική ανάγκη για φαγητό μετατρέπεται σε συναισθηματική ανάγκη για φαγητό που συχνά τους οδηγεί να χάνουν το έλεγχο και την σταθερή διατροφική τους ισορροπία.
Σε έρευνα που έγινε σε μεγάλο δείγμα ευρωπαίων (Warburton, 1993), 3500 συμμετέχοντες ερωτήθηκαν ποιες «καθημερινές απολαύσεις θεωρούσαν οτι τους πρόσδιδαν την μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Στον πίνακα που ακολουθεί αναγράφονται τα αποτελέσματα:
Επικοινωνία με φίλους Διακοπές Γεύμα/Φαγητό/Γλυκά Καφές/Τσάι Αλκοόλ Κάπνισμα Ερωτική
επαφή
86%
83%
81%
77%
71%
70%
61%
Είναι φανερό οτι η απόλαυση που σχετίζεται άμεσα με το φαγητό είναι αρκετά υψηλή στις προτιμήσεις των ανθρώπων , 3ή στην σειρά, αλλά και η 2 πρώτες επιλογές απόλαυσης σχετίζονται έμμεσα με το φαγητό ειδικά στον Ελληνικό πληθυσμό που όπως εξηγήθηκε έχουμε μάθει να συνδέουμε τις κοινωνικές εκδηλώσεις ή γιορταστικές περιόδους με φαγητό. Συνεπώς δεν είναι να απορούμε γιατί κάποιοι έχουμε την τάση να τρωμε πιο πολύ, είναι μια συναισθηματική εξαρτημένη μάθηση που μας προσδίδει απόλαυση.
Γιατί για ορισμένους ανθρώπους το φαγητό δεν είναι απλά μια μικρή απόλαυση και προκαλεί ενοχές;
Το φαγητό συνδέεται με τα συναισθήματα μας, έτσι με τον ίδιο τρόπο έχουμε συνδέσει και πώς το φαγητό σε ορισμένες περιπτώσεις έχει αρνητική επίδραση.
Έντονη επιρροή μετά την δεκαετία του 90 απο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που επιβάλλουν αδύνατα πρότυπα σώματος, καταναλωτικά προϊόντα που προωθούνται ώς σύμβολα ευχαρίστησης, επιτυχίας και συνδέονται συχνά αποκλειστικά και μόνο με αδύνατες σιλουέτες, ταύτιση της προσωπικής καταξίωσης και αυτο-εκτίμησης με το ιδανικό βάρος, κοινωνική κριτική σε θέματα διατροφής και εμφάνισης, διαιτολογικά προγράμματα που επιβάλουν αυστηρές απαγορεύσεις, οι πεποιθήσεις είναι μόνο λίγοι απο τους αμέτρητους λόγους που δημιουργούνται ενοχές σε σχέση με το φαγητό.
Έτσι παρατηρείται σε ανθρώπους που παρόλο που δεν έχουν πρόβλημα παχυσαρκίας, οργανικά ή ψυχολογικά προβλήματα υγείας λόγω του βάρους τους, μια υπερβολική ενασχόληση, μια αυστηρή κριτική που συχνά φτάνει σε απαξίωση του εαυτού τους.
Η εντύπωση πώς δεν κάνουν το κοινωνικό αποδεκτό, οτι η αυτο-εικόνα τους δεν αξίζει αρκετά τους οδηγεί σε ενοχές. Οι ενοχές με την σειρά τους δημιουργούν χαμηλή αυτο-εκτήμηση και αυτοπεποίθηση που τους κάνει να μη λειτουργούν αποδοτικά στην καθημερινότητα τους.
Στην προσπάθεια να ανακτήσουν πάλι ικανοποίηση με τον εαυτό τους, προσπαθούν να εφαρμόσουν έλεγχο πάνω στην συμπεριφορά της διατροφής που εξαρχής τους έκανε να νιώσουν άσχημα δημιουργώντας ενοχές. με αποτέλεσμα να νιώθουν συναισθήματα δυσφορίας όπως ντροπή, θυμό, άγχος, στεναχώρια.
Αυτά τα συναισθήματα όμως πάλι τους βάζουν στον κύκλο να φάνε περισσότερο απο όσο έχουν οργανικά ανάγκη γιατί λειτουργεί πάλι η συναισθηματική εκδήλωση σαν ξέσπασμα πάνω στο φαγητό. Το παρακάτω σχήμα εξηγεί τον φαύλο κύκλο «φαγητό-ενοχές».
Ποιος είναι ο τρόπος σκέψης που σχετίζεται με τις διατροφικές μας συνήθειες και πως μπορούμε να τον αλλάξουμε;
Μήπως τελικά δεν τρωμε περισσότερο απο βιολογική πείνα; Αλλά μήπως επειδή απλά το φαγητό απο πολλούς θεωρείτε απόλαυση; Κάποιες φορές και για μερικούς απο εμάς, δεν είναι μόνο η απόλαυση που μας κάνει να παχαίνουμε ή να αποκλίνουμε απο τις διατροφικές μας συνήθειες σε συγκεκριμένες περιόδους αλλά το συναίσθημα ενοχής που προσδίδουμε στην απόλαυση αυτή.
Ο κύκλος που περιγράφεται αν γίνει πολλές φορές πλέον υιοθετείται σαν τρόπος ζωής, σαν στρατηγική αντιμετώπισης για όταν ξεπερνάμε το βάρος μας αλλά και για όταν δεν νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας. Συνεπώς αυτός ο κύκλος απο απότομη στέρηση σε πολύ φαγητό μας οδηγεί να πάρουμε βάρος.
Ένας τρόπος για να σπάσουμε αυτόν τον κύκλο είναι συνοδευτικά με το να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε την συμπεριφορά της διατροφής μας με κάποιον ειδικό διατροφολόγο ή ιατρική μέθοδο όπως οι χειρουργικές επεμβάσεις, να προσπαθήσουμε να τροποποιήσουμε με μια ψυχο-εκπαιδευτική γνωσιακή προσέγγιση μέσα μας τις σκέψεις που κάνουμε για το φαγητό, το ιδανικό βάρος, την απόλαυση, για τον ευατό μας, την κοινωνική κριτική, την προσωπική επιτυχία, τον έλεγχο των συναισθήματων μας. Να μάθουμε να απολαμβάνουμε με μέτρο την ευχαρίστηση, χωρίς ακραίες στερήσεις, με σεβασμό στο σώμα μας αλλά και στον εαυτό μας, την προσωπικότητα μας.
Η εξισορρόπηση της σκέψης, του συναισθήματος και πώς αυτά επηρεάζουν την διατροφική μας συμπεριφορά είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος να βγούμε απο τον φαύλο κύκλο αλλά και να διατηρήσουμε ένα επιθυμητό βάρος κερδίζοντας ένα υγιεινό τρόπο ζωής χωρίς να στερούμαστε τις «μικρές απολαύσεις» της καθημερινότητας.
Άννα Χατζηδημητρίου, BA, MSc, CPsychol, D.CBT
Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Ιατρικού Κέντρου Αθηνών
Μετεκπαιδευμένη στην Ψυχολογία Υγείας