Θα είναι καλή η χρονιά; Κι αν τα οικονομικά δεν πάνε καλά; Κι αν κάτι πάει στραβά; Κι αν οι δικοί μας δεν είναι τόσο υγιείς όσο τους θέλουμε;. Μήπως μας αρέσει να θεωρούμε πιο βολική τη δυστυχία από την ευτυχία; Τέλος στις τοξικές σκέψεις. Στο κάτω κάτω ας μην γκαντεμιάζουμε μόνοι μας τη ζωή μας και ότι σκοπεύουμε να επιχειρήσουμε. Η δύναμη της σκέψης μπορεί να κάνει θαύματα και η αρνητική ψυχολογία να προκαλέσει ακόμα και αρρώστια, γι αυτό αυτή τη χρονιά, τέρμα στις σκέψεις που δηλητηριάζουν. Η ψυχολόγος Νάντια Μάλλιου δίνει το στίγμα αυτής της συμπεριφοράς και μας ωθεί ν αλλάξουμε ζωή από τώρα και στο εξής. Δεν είναι εύκολο αλλά πάντα μπορούμε να το παλέψουμε. Το αποτέλεσμα μας αποζημιώνει.
Τι ονομάζουμε τοξικές σκέψεις?
Οι τοξικές (ή αλλιώς δυσλειτουργικές, ή αρνητικές) σκέψεις αποτελούν ένα σύνολο λανθασμένων πεποιθήσεων, αντιλήψεων, οι οποίες επηρεάζουν με αρνητικό τρόπο τη ζωή μας, αλλά και τη ζωή όσων ζουν κοντά μας. Οι σκέψεις μας, γενικά, μετουσιώνονται σε συναίσθημα και σε συμπεριφορές και για το λόγο αυτό πολλές φορές θα ακούσουμε γύρω μας τους όρους τοξικές συμπεριφορές, τοξικοί άνθρωποι, τοξικές σχέσεις, τοξικά περιβάλλοντα εργασίας. Όλα έχουν ένα κοινό παρονομαστή.
Ποιές είναι αυτές οι σκέψεις?
Κάποιες από τις σκέψεις που μπορούν να χαρακτηριστούν ως τοξικές είναι οι σκέψεις του όλα ή τίποτα: όπως «όλοι οι άνθρωποι θέλουν το κακό μου», ή «κανένας δε με αγαπάει» ή «τίποτα δεν αξίζει σε αυτή τη ζωή» ή «τίποτα δεν μπορεί να μας βοηθήσει με την πανδημία». Αυτή η τελευταία σκέψη είναι ιδιαίτερα επίκαιρη, εάν σκεφτούμε την τρέχουσα κατάσταση και λάβουμε υπόψη και τον καθημερινό βομβαρδισμό με πληροφορίες από τα ΜΜΕ για τη ζοφερή πραγματικότητα και για το τί μέλλει γεννέσθαι.
Άλλες τέτοιες σκέψεις είναι όταν μαντεύουμε τί σκέφτονται οι άλλοι: «οι φίλοι μου σίγουρα δε με συμπαθούν τόσο πολύ», ή όταν προσωποποιούμε κάθε κατάσταση: «εγώ φταίω για όλα», ή όταν κάνουμε υπεργενικεύσεις: «δεν μπορώ να καταφέρω κανένα στόχο μου» ή «δεν είμαι καλή σε τίποτα» ή «δεν ήμουν καλή σε καμία δουλειά μου μέχρι τώρα».
Άλλο παράδειγμα τοξικών σκέψεων είναι όταν προτρέχουμε και βγάζουμε εύκολα συμπεράσματα: «ο σύντροφός μου είναι σκυθρωπός και κάθεται με το κινητό στο χέρι, άρα δε θέλει να περάσει χρόνο μαζί μου», όταν καταστροφολογούμε: «η μέρα σήμερα θα είμαι μια καταστροφή» ή το πολύ επίκαιρο, επίσης, «θα πεθάνουμε όλοι!!!!», ή οι σκέψεις που ξεκινούν με το θα έπρεπε, θα μπορούσα, θα όφειλα: «θα έπρεπε να είμαι καλύτερη κόρη», «θα μπορούσα να είμαι καλύτερη στη δουλειά μου», «θα όφειλα να προστατεύω καλύτερα τον εαυτό μου, δεν το έκανα και τώρα αρρώστησα από COVID-19».
Τι προκαλούν στον άνθρωπο?
Μια σειρά συναισθημάτων και, κατά συνέπεια, αντιδράσεων, σωματικών (άγχος, θυμός) και συμπεριφορικών. Φανταστείτε το εξής: είστε στη δουλειά και χτυπά το τηλέφωνο. Είναι η μητέρα σας, με την οποία μιλήσατε χθες και σας είπε ότι είχε μια ήπια αδιαθεσία. Η πρώτη σκέψη που έρχεται στην επιφάνεια, έχοντας ακούσει μόλις χθες ότι τα νέα κρούσματα της πανδημίας στη χώρα μας ήταν 21.567, είναι ότι η μαμά σας έχει κολλήσει COVID-19. Η αμέσως επόμενη σκέψη σας είναι ότι δεν προστατεύθηκε όσο και όπως έπρεπε, και για αυτό κόλλησε. Το συναίσθημα που ακολουθεί είναι φόβος και θυμός. Απαντάτε το τηλέφωνο και της μιλάτε με θυμό, χωρίς να τη ρωτήσετε πώς είναι ή γιατί σας καλεί. Εκείνη σας αναζητά για κάτι εντελώς διαφορετικό και σας ενημερώνει ότι σήμερα νιώθει πολύ καλά με την υγεία της. Η συμπεριφορά σας είναι εχθρική και δημιουργεί μια ένταση άνευ αιτίας. Ενδεχομένως, εάν δεν είχε προϋπάρξει η τοξική σκέψη «η μαμά μου δεν προστατεύθηκε όπως και όσο έπρεπε και κόλλησε COVID-19», δεν θα είχε ακολουθήσει το συναίσθημα του φόβου/θυμού και η αντίστοιχη εχθρική συμπεριφορά. Θα είχατε, επομένως, αποφύγει αυτή την ένταση.
Οι τοξικές σκέψεις μπορούν να μας οδηγήσουν σε εντάσεις, σε παρεξηγήσεις, σε δρόμους δύσβατους στην καθημερινότητά μας τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και στις σχέσεις μας, οικογενειακές, συντροφικές, φιλικές, επαγγελματικές, κοινωνικές.
Πώς δρουν στην ψυχολογία μας?
Υπάρχει πιθανότητα όλο αυτό το σχήμα, τοξικές σκέψεις, συναισθήματα, αντιδράσεις/συμπεριφορές, να μη γίνεται άμεσα αντιληπτό. Αυτό σημαίνει ότι το να βρίσκεται ένα άτομο για παρατεταμένο χρονικό διάστημα σε αυτή την κατάσταση τοξικότητας, δυνητικά, μπορεί να το κάνει να δυσλειτουργήσει στην καθημερινότητά του, να δυσφορήσει, να μη νιώθει ικανοποίηση, να μην καταφέρνει να συνδεθεί σε βάθος με άλλα άτομα, να βιώνει δυσκολίες στις διαπροσωπικές του σχέσεις με το περιβάλλον του, να δυσλειτουργεί στην εργασία του. Κυρίως δεν μπορεί να εντοπίσει γιατί συμβαίνει όλο αυτό. Από την άλλη, το ίδιο το περιβάλλον μπορεί να ανατροφοδοτεί, να δίνει σήματα είτε λεκτικά είτε μη λεκτικά, για την ύπαρξη τοξικών σκέψεων, οπότε και το άτομο να αντιλαμβάνεται τί συμβαίνει αλλά να νιώθει αβοήθητο ως προς το τί να κάνει για να βγει από αυτό. Αν λάβουμε υπόψη δε ότι ακριβώς έτσι λειτουργούν και δυναμώνουν οι τοξικές σκέψεις, το ίδιο το άτομο θα μπορούσε να βρεθεί εγκλωβισμένο μέσα στην ίδια του την τοξικότητα.
Αναπτύσσονται εξ αιτίας κάποιων γεγονότων ή τις γεννάει ο άνθρωπος ακόμα και αν ζει στην ευμάρεια και δεν του λείπει τίποτα?
Οι δυσλειτουργικές – τοξικές – σκέψεις, πεποιθήσεις και πιστεύω «χτίζονται» καθώς μεγαλώνουμε μέσα στο περιβάλλον, αρχικά, της οικογένειάς μας, και έπειτα του σχολείου και του ευρύτερου κοινωνικού μας περίγυρου. Ενισχύονται κάθε φορά που μέρος τους επιβεβαιώνεται, ή τουλάχιστον θεωρούμε εμείς ότι επιβεβαιώνεται. Η ευμάρεια, και η συνθήκη ζωής γενικότερα, δεν επηρεάζει ιδιαίτερα, την δημιουργία ή και τη διατήρηση των τοξικών σκέψεων, καθώς η «πηγή» τους δεν είναι κάτι απτό, υλικό και πραγματικό αλλά μια αλληλουχία σκέψεων, η οποία στηρίζεται κατά βάση σε λάθος συμπεράσματα, σε λάθος βάση ευθύς εξαρχής. Είναι σύνηθες, λοιπόν, ακόμα και σε περιβάλλοντα με περίσσεια υλικού πλούτου, να παρατηρείται άνθρωποι να ζουν με τοξικές σκέψεις, να βρίσκουν τους εαυτούς τους σε τοξικές καταστάσεις και να βρίσκονται μέσα σε τοξικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους.
Πώς μπορούμε να τις αποφύγουμε? Μπορούμε να μας εκπαιδεύσουμε?
Η αλήθεια είναι η τοξικότητα της σκέψης, επειδή μπορεί να έχει προϋπάρξει για παρατεταμένο χρονικό διάστημα προτού δημιουργήσει ορατά προβλήματα για το άτομο και την καθημερινότητά του μπορεί να φαντάζει κάτι δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Και μόνο η φράση «τοξικές σκέψεις» παραπέμπει σε κάτι τόσο έντονο, τόσο επικίνδυνο, που αυτόματα σχεδόν δημιουργεί την ανάγκη να θέλουμε να αντιδράσουμε γρήγορα και αποτελεσματικά για να απαλλαγούμε από αυτό. Τί μπορούμε να κάνουμε; Αρχικά, το πρώτο βήμα είναι να τις εντοπίσεις. Είναι σημαντικό να εντοπίσεις ποιες είναι αυτές οι σκέψεις, πόσο συχνά σε απασχολούν και σε ποιο πλαίσιο. Κάποιες απλές ερωτήσεις προς τον εαυτό σου μπορεί να σου φανούν πολύ βοηθητικές:
Αυτή η σκέψη που κάνω με βοηθά;
Υπάρχουν αρκετές αποδείξεις για αυτή τη σκέψη; Ποιες είναι αυτές;
Θα το έλεγες αυτό σε ένα φιλικό σου άτομο; Θα στο έλεγε αυτό, αντίστοιχα, ένα αγαπημένο σου πρόσωπο;
Υπάρχουν άλλοι τρόποι να δεις την κατάσταση, που σε βοηθούν και είναι πιο ρεαλιστικοί;
Οι σκέψεις, όπως τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις, μας ανήκουν. Κατά συνέπεια, μπορούμε να τις παρατηρήσουμε, να τις καταγράψουμε, να τις ελέγξουμε, να τις εκπαιδεύσουμε ή/και να τις καθοδηγήσουμε προς μία διαφορετική κατεύθυνση, πιο λειτουργική για εμάς. Ο στόχος κάθε φορά είμαστε εμείς, η καλύτερη καθημερινότητά μας, η καλύτερη ποιότητα στη ζωή μας, η βελτίωση των σχέσεων μας με τους άλλους. Η τοξικότητα μας εκθέτει σε επίπεδα στρες και άγχους, που, εν τέλει, κανένας άνθρωπος δεν αντέχει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς αυτό να έχει ολέθριες συνέπειες σωματικά και ψυχικά.
Η πανδημία γέννησε ακόμα περισσότερες τοξικές σκέψεις?
Η πανδημία δημιούργησε πολύ θόρυβο, πολλή πληροφορία, πολύ χώρο για καταστροφολογία. Η συνθήκη είναι σχεδόν ιδανική για τις τοξικές σκέψεις να θεριέψουν και σχεδόν να μας κατασπαράξουν. Είναι, πλέον, πολύ δύσκολο να αντιτάξει κάποιος σκέψεις θετικές, απαντήσεις αισιόδοξες όταν τα μηνύματα που λαμβάνουμε καθημερινά, από τους γύρω μας, από τα ΜΜΕ, από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι μηνύματα για μια επικείμενη καταστροφή, για όλο και περισσότερους θανάτους και για όλο και μεγαλύτερο κίνδυνο για την υγεία και την ασφάλειά μας. Ωστόσο, το ισχυρότερο εργαλείο, ακόμα και απέναντι σε μια τόσο δυσμενή συνθήκη, μπορεί να αποτελέσει η θετική ψυχολογία του ανθρώπου και η θετική του στάση, όπως αυτές εκφράζονται μέσα από απλές πρακτικές, όπως η αυτοπροστασία και αυτοφροντίδα μας, το να κοιτάμε με πρακτικό και πραγματικό τρόπο τα δεδομένα, το να αποφεύγουμε την απολυτότητα, το να αναλαμβάνουμε δράση. Υπάρχουν επαρκείς πρακτικές για να «απαντήσει» κάποιος στις τοξικές σκέψεις και να σταθεί όρθιος σε όλη αυτή την κατάσταση, χωρίς να χάσει ούτε τον εαυτό του ούτε τους οικείους του.
Γιατί ορισμένοι άνθρωποι βολεύονται καλύτερα στην δυστυχία από το να διαλέξουν την ευτυχία και να ζήσουν μέσα της?
Συμβαίνει συχνά άνθρωποι να βρίσκονται μέσα σε μια κατάσταση, όπου οι τοξικές σκέψεις να είναι τόσο συχνές και τόσο πολλές, που να είναι η επικρατούσα κατάσταση στη ζωή τους. Μιλάμε τότε για μια πραγματικότητα, η οποία θέλει πολλή δουλειά και πολλή προσπάθεια για να αλλάξει. Τα άτομα μπορεί να εγκλωβίζονται μέσα σε αυτή την πραγματικότητα και να παραμένουν σε αυτή νιώθοντας αβοήθητοι και αδύναμοι να μετακινηθούν από αυτήν και ότι βρίσκονται σε ένα αδιέξοδο. Ενδεχομένως, από ένα σημείο και έπειτα, να μην αποτελεί καν επιλογή. Το σίγουρο είναι ότι οι τοξικές σκέψεις, αφ’ ής στιγμής γίνουν αντιληπτές και το άτομο συνειδητοποιήσει ότι δυσλειτουργεί, δημιουργούν μια εσωτερική ανάγκη αλλαγής, αντίδρασης, καθώς γίνεται αντιληπτό από το ίδιο το άτομο ότι με κάποιο τρόπο κινδυνεύει. Ακούγεται συχνά, από επαγγελματίες της ψυχικής υγείας και μη, ότι η καλύτερη απάντηση στην τοξικότητα της σκέψης είναι η αγάπη, η καλοσύνη, η θετική σκέψη. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι, κατά κάποιο τρόπο, αυτά είναι τα αντίδοτα. Άλλοι άνθρωποι μπορούν να φτάσουν σε αυτά μόνοι τους και άλλοι χρειάζονται βοήθεια. Είναι, πάντως, κάτι εφικτό το να φτάσουμε στην αλλαγή και να καταφέρουμε να ζήσουμε με λιγότερη τοξικότητα, ακόμα και όταν αρκετά πράγματα στο περιβάλλον μας φαίνονται δυσοίωνα.
