Ένας γενετικά τροποποιημένος οργανισμός είναι ένας οργανισμός στον οποίο εμφυτεύτηκε , με τεχνική διαδικασία, ένα γονίδιο που προέρχεται από άλλη ποικιλία οργανισμού και αποκαλείται ‘διαγονιδιακό’. Σκοπός είναι με τη μεταφορά του γονιδίου να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα του οργανισμού έναντι εντόμων ή ζιζανιοκτόνων ή να αποκτήσει το φυτό χρήσιμες για τον άνθρωπο ουσίες (π.χ. βιταμίνη Α)
Υπάρχουν τρεις τεχνολογίες που δημιουργούν μεταλλαγμένα τρόφιμα και οι οποίες εγείρουν θέματα ηθικής τάξης και δεοντολογίας:
- Η πρώτη από αυτές είναι η τεχνική traditional breeding που περιλαμβάνει όλες τις μεθόδους καλλιέργειας φυτών που δεν εμπίπτουν στην νομοθεσία περί γενετικά μεταλλαγμένων οργανισμών. Με την τεχνική αυτή εννοείται κάθε ελεγχόμενη διασταύρωση φυτικών οργανισμών (ελεγχόμενη καλλιέργεια), γονιμοποίηση φυτών εργαστηριακά, η πολυπλοειδία, η μεταλλαξογόνο επίδραση με χημικές ουσίες ή ακτινοβολία, η ανάμειξη πρωτοπλαστών από σεξουαλικά συμβατά φυτά.
- Η δεύτερη είναι η τεχνική transgenesis, όπου έχουμε γενετική τροποποίηση στο γονιδίωμα ενός φυτικού οργανισμού, με ένα ή περισσότερα γονίδια από έναν μη – φυτικό οργανισμό ή από ένα φυτικό οργανισμό – δότη που δεν είναι σεξουαλικά συμβατό με το φυτό που τροποποιούμε.
- Τέλος έχουμε την τεχνική cisgenesis, όπου έχουμε γενετική τροποποίηση ενός φυτού με γονίδια από ένα άλλο φυτό, το οποίο είναι σεξουαλικά συμβατό μαζί του
Το Traditional breeding είναι μια διαδικασία η οποία έχει εδραιωθεί πολλά χρόνια τώρα στην συνείδηση των ανθρώπων. Από την αγροτική επανάσταση εδώ και 10.000 χρόνια ο άνθρωπος διαχειρίζεται το περιβάλλον του βελτιώνοντας τις βιοτικές συνθήκες. Η μεταστροφή των κοινωνιών από ομάδες κυνηγών – τροφοσυλλεκτών σε αγροτικές κοινωνίες με σταθερή διαμονή ήταν καταλυτική για να μπορέσουμε να αυξήσουμε τα νούμερά μας. Υπολογίζεται ότι πριν 10.000 χρόνια πληθυσμός της Γης αριθμούσε 10.000.000 άτομα και με δεδομένη την έκταση που χρειάζεται μια ομάδα κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, η περιβαλλοντική πίεση ήταν έντονη.
Με την καλλιέργεια της γης οι άνθρωποι κατάφεραν να παράγουν ικανό αριθμό προϊόντων όχι μόνο για να τραφούν αλλά και για να αποθηκεύσουν τροφή για το μέλλον. Όλες οι διεργασίες που περιλαμβάνονται στο Traditional breeding θεωρούνται φυσικές , επειδή έχουν παγιωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων, αλλά και επειδή δεν έχουμε άμεση επέμβαση – τροποποίηση του γενετικού υλικού του οργσνισμού. Γι’αυτό το λόγο και δε θεωρείται ότι προκύπτουν ζητήματα ηθικής τάξης ή βάλλονται βασικές ηθικές αξίες μας με τις μεθόδους αυτές.
Η διαδικασία του cisgenesis όπως και αυτή του transgenesis εντά/σσονται στο πλαίσιο των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών που έχουν εγείρει ηθικές διαφωνίες ως προς την παραγωγή και χρήση τους. Όσον αφορά τη πρώτη διαδικασία έχουμε να κάνουμε με μεταφορά γονιδίων από έναν φυτικό οργανισμό σε έναν άλλο. Η γενετική τροποποίηση εμπλουτίζει ουσιαστικά το γενετικό υλικό του φυτού. Η διαδικασία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μη φυσική και γι’αυτό δε δικαιολογούνται οι ανησυχίες που εκφράζονται από μερίδα πολιτών και επιστημόνων. Άλλωστε στη διαδικασία μετέχουν μόνο φυτικοί οργανισμοί και μάλιστα στο προς τροποποίηση φυτό εισάγονται ολόκληρα γονίδια με τα ιντρόνιά τους από συγγενή φυτά (με τη φυσική μορφή που έχουν στο γονιδίωμα, δίχως παρέμβαση στη δομή του γονιδίου).
Μια παρακινδυνευμένη και θεωρητική υπόθεση, που όμως έχει υπαρκτές πιθανότητες, είναι ότι η διαδικασία του cisgenesis θα μπορούσε να συμβεί και φυσικά με τις διαδικασίες τις μετάλλαξης και της φυσικής επιλογής. Η εξέλιξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την μεταλλαγή και σε βάθος χρόνου θα μπορούσαμε να είχαμε τη δημιουργία (με απόλυτα φυσικό τρόπο) του γονιδίου που θέλουμε. Εάν περιμέναμε τη φυσική εξέλιξη όμως η όλη διεργασία θα ήταν ιδιαίτερα χρονοβόρα και αμφιβόλου αποτελέσματος. Με το cisgenesis επιταχύνουμε τη φυσική διαδικασία και την κάνουμε και πιο χρηστική για εμάς χωρίς να φαίνεται να πράττουμε κάποιο ηθικό ολίσθημα σε σχέση με την εγγενή ηθική αξία της φύσης.
Αντίθετα στην διαδικασία του transgenesis δεν ισχύουν τα ίδια δεδομένα. Εδώ δε μιλάμε πλέον για μια διεργασία που θα μπορούσε να συμβεί και στο φυσικό περιβάλλον (έστω και σε μικρή πιθανότητα σε βάθος χρόνου). Εκτός του ότι εισάγουμε κομμάτι – μέρος ενός γονιδίου (π.χ. μόνο τον υποκινητή του) , μπορεί να γίνει διασταύρωση του γενετικού υλικού του φυτού με το γενετικό υλικό όχι μόνο άλλου, μη συμβατού φυτού αλλά ακόμα και εντελώς διαφορετικού οργανισμού από εντελώς διαφορετικό βασίλειο.
Αυτή είναι και η βασική διαφορά μεταξύ cisgenesis και transgenesis και γι’αυτό η δεύτερη περίπτωση προκαλεί πιο έντονα την ηθική κατακραυγή της κοινωνίας. Ο άνθρωπος θεωρείται ότι ‘παίζει το Θεό’ και πειραματίζεται επικίνδυνα και με απρόβλεπτες συνέπειες τόσο στον ίδιο όσο και στο φυσικό περιβάλλον. Οι πολυποίκιλοι έλεγχοι που υφίσταται τα προϊόντα πριν βγουν στην αγορά και τα στοπ γονίδια (γονίδια που δεν επιτρέπουν τον περαιτέρω πολλαπλασιασμό του γενετικά μεταλλαγμένου οργανισμού) έτσι ώστε τα τροποποιημένα φυτά να μην ‘ελευθερωθούν’ στο φυσικό περιβάλλον δε φαίνεται να μετριάζουν τις αντιδράσεις για τα γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα.
Η αλήθεια είναι ότι παρά τους ελέγχους, δεν έχουμε τόσο μακρόχρονη χρήση και κατανάλωση γενετικά τροποποιημένων προϊόντων ώστε να απορρίψουμε οποιαδήποτε πιθανότητα επιπτώσεων στην υγεία από την κατανάλωσή τους. Σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαίο τουλάχιστον να υπάρχει ειδική σήμανση στα προϊόντα που έχουν υποστεί αυτή την τροποποίηση και από εκεί και πέρα να εξαρτάται από τον καταναλωτή εάν θα αγοράσει ή όχι το προϊόν.
Ασφαλώς και η ελευθερία των επιστημόνων στην έρευνά τους είναι αναντίρρητη, ειδικά για ένα ζήτημα το οποίο ευαγγελίζεται πολλές θετικές συνέπειες για το πρόβλημα της πείνας και του υποσιτισμού σε όλον τον πλανήτη. Ιδανικά θα πρέπει είναι δυνατή τόσο η διασφάλιση της αυτονομίας των επιστημόνων (με ελευθερία της έρευνας αλλά και τους απαραίτητους ελέγχους για την διασφάλιση της κοινωνικής υγείας) όσο και της αυτονομίας του καταναλωτή σχετικά με το τι επιλέγει να καταναλώσει και τι όχι.
Αξιοσημείωτη είναι η διαφορά που υπάρχει μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης στο θέμα των μεταλλαγμένων. Ένα 70 – 75% της βιομηχανίας τροφίμων που διατίθενται στην Αμερικάνικη αγορά περιέχουν γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Στην Αμερική οποιαδήποτε πρόοδος της τεχνολογίας γίνεται αποδεκτή όσο δεν έχει αποδεχθεί ότι είναι επιβλαβής. Αντίθετα στην Ευρώπη πρέπει εκ των προτέρων να αποδεικνύεται η απουσία τυχόν βλαβερής συνέπειας μιας νέας τεχνολογίας.
Η λογική της διαφύλαξης βέβαια εμπεριέχει τον κίνδυνο να μεταβληθεί σε λογική αδράνειας. Η Ευρώπη κινδυνεύει να μείνει στο περιθώριο μιας σημαντικής τεχνολογικής αιχμής. Σαφώς η προσπάθεια της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τη θέσπιση της ιχνηλασιμότητας (δυνατότητα παρακολούθησης, με τη βοήθεια συγκεκριμένης σήμανσης όλης της πορείας ενός δεδομένου προϊόντος από την αρχική του μορφή μέχρι τη διοχέτευσή του στην αγορά) διαφυλάττει σε μεγάλο βαθμό τα δικαιώματα του καταναλωτή.
Μια απαραίτητη επισήμανση είναι επίσης ότι η παγκόσμια αγορά μεταλλαγμένων υπόκειται σήμερα στον έλεγχο που ασκεί μια μικρή ομάδα πολυεθνικών γιγάντων και κυρίως αμερικάνικων εταιριών. Οι εταιρίες αυτές με επικεφαλής τη Monsanto, εμπορεύονται τόσο μεταλλαγμένους σπόρους, όσο και τα φυτοφάρμακα στα οποία οι σπόροι είναι ανθεκτικοί.
Επιπροσθέτως με τα στοπ γονίδια, με τα οποία είναι εφοδιασμένοι οι σπόροι, οι αγρότες γίνονται όμηροι των εταιριών σε μια σχέση απολύτου εξάρτησης, λόγω της ανάγκης εκ νέου αγοράς των μεταλλαγμένων σπόρων σε κάθε αγροτική περίοδο. Η Ευρώπη καλείται να αντισταθμίσει την πίεση που ασκούν οι αμερικάνικες εταιρίες όπως η Monsanto, αναπτύσσοντας την έρευνα σχετικά με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, μεριμνώντας ταυτόχρονα για την πιστή τήρηση των ηθικών επιταγών που εξασφαλίζουν την προστασία των καταναλωτών.
Καταληκτικά, ένα τελευταίο σχόλιο για τις τεχνολογίες που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής του και τις σχετικές ηθικές κρίσεις που γίνονται. Ο άνθρωπος, ως φυσική οντότητα, φαίνεται να μειονεκτεί σε ένα δυσμενές για αυτόν περιβάλλον. Για να αντεπεξέλθει στις αντιξοότητες η ίδια η φύση τον προίκισε με τη νόηση έτσι ώστε να βρίσκει λύσεις για τα προβλήματά του.
Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη είναι μια έκφραση του φυσικού πλεονεκτήματος που απλόχερα μας έδωσε η φύση, της ευφυΐας. Ασφαλώς και υπάρχει ευθύνη του ατόμου για τη χρήση της ευφυΐας αυτής αλλά ας μη λησμονούμε ότι με τη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων κατορθώσαμε να αυξήσουμε δραματικά τους αριθμούς μας, να κατοικήσουμε σε όλα τα μέρη του πλανήτη και να βελτιώσουμε τις βιοτικές συνθήκες και το μέσο όρο ζωής του ανθρώπινου πληθυσμού.
Βασίλειος Γ. Σταματάκης
Καθηγητής Βιολογίας
Πτυχιούχος Βιολογίας και Μεταπτυχιακού στη Βιοηθική του Πανεπιστημίου Κρήτης
