Ρευστή εποχή, ρευστή αγάπη: Ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, διαρκείς κι ανθεκτικούς δεσμούς
Με τον όρο «ρευστή αγάπη», ο κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman περιγράφει την αδυναμία μας να δεσμευτούμε συναισθηματικά στην εποχή της κατανάλωσης και των συνεχών μεταβολών
Στην κοινωνία των τελευταίων δεκαετιών, με τους ραγδαίους ρυθμούς αλλαγής (οικονομική κρίση, κλιματική αλλαγή, εργασιακή αβεβαιότητα), όταν αυτό που μας περιβάλλει γίνεται αβέβαιο, η αυταπάτη ότι έχουμε τόσες «δεύτερες επιλογές», που μας αποζημιώνουν για το βάσανο της προσωρινότητας, είναι ελκυστική. Το να μετακινούμαστε από τη μια σχέση στην άλλη (που είναι περισσότερο ελπιδοφόρα επειδή δεν την έχουμε ακόμα δοκιμάσει) φαίνεται πιο εύκολο και δελεαστικό από το να δεσμευόμαστε σε μια μακρά προσπάθεια επιδιόρθωσης των ατελειών της παρούσας σχέσης μας, προκειμένου να την μετασχηματίσουμε σε ουσιαστική και βαθιά σύνδεση.
Τι είναι αυτό που μας αφήνει συνεχώς ανικανοποίητους από τις σχέσεις μας, όπως τραγουδούν και οι Rolling Stones, ωθώντας μας να αναζητάμε πάντα νέες σχέσεις; Η ανάγκη να αγαπάμε και να μας αγαπούν, σε μια διαρκή αναζήτηση ικανοποίησης, χωρίς ποτέ να είμαστε σίγουροι ότι είμαστε αρκετά ικανοποιημένοι. Η ρευστή αγάπη είναι ακριβώς αυτό: μια αγάπη διαιρεμένη ανάμεσα στην επιθυμία για συγκινήσεις και στον φόβο του δεσμού.
Είναι πιθανό, κάποια στιγμή στη ζωή σας, να έχετε ακούσει για τον Πολωνό κοινωνιολόγο Zygmunt Bauman και την έννοια της «ρευστής αγάπης». Η έκφραση δεν μπορεί να είναι πιο εύστοχη: ρευστή αγάπη, μια εικόνα που αποτελεί την τέλεια μεταφορά για ένα σύνηθες φαινόμενο της κοινωνίας μας: την προσωρινότητα των συναισθηματικών σχέσεων. Οι δεσμοί που δημιουργούνται στην εποχή μας είναι εξαρχής χαλαροί, ώστε να μπορούν να λύνονται εύκολα, γρήγορα και δίχως πόνο, κάθε φορά που αλλάζουν οι περιστάσεις. Η κεντρική μορφή της ρευστής μοντέρνας εποχής μας είναι ακριβώς ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, διαρκείς, ανθεκτικούς δεσμούς, γεγονός που, αφενός, τον οδηγεί σε μια απελπισμένη αναζήτηση ταυτότητας, αυτοπροσδιορισμού και αυτοκατάφασης, και, αφετέρου, του προκαλεί βαθύ αίσθημα ανασφάλειας. Ο θρίαμβος του ατομικισμού μας καθιστά ανίκανους να εμπιστευόμαστε και να δεσμευόμαστε, βουτηγμένοι στον κομφορμισμό και το φόβο.
Είναι χαρακτηριστικό της κοινωνίας της πληροφορίας και της κατανάλωσης στην οποία βρισκόμαστε. Οι άνθρωποι δίνουν μεγαλύτερη αξία στην παρούσα εμπειρία, στην ελευθερία χωρίς κανενός είδους δεσμό , στην κατανάλωση και στην άμεση ικανοποίηση των σωματικών και πνευματικών τους αναγκών. Οτιδήποτε δεν ανταποκρίνεται στην απαίτηση της αμεσότητας αυτής, απορρίπτεται μεμιάς.
Η ρευστή αγάπη λοιπόν, αναφέρεται στην ευθραυστότητα των συναισθηματικών δεσμών, υπαινίσσεται την ανάγκη να μην δημιουργούμε βαθιές συναισθηματικές ρίζες με τους ανθρώπους που συναντάμε στη ζωή μας, προκειμένου να παραμείνουμε συναισθηματικά αποστασιοποιημένοι και να μπορέσουμε έτσι να προσαρμοστούμε στο συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον της εποχής μας. Ωστόσο, η ρευστή αγάπη δεν αναφέρεται μόνο στις σχέσεις μας με τους άλλους, αλλά και στη σχέση μας με τον εαυτό μας, διότι ο Bauman θεωρεί ότι ζούμε σε μια κουλτούρα που διακρίνεται για τη «ρευστότητα της αγάπης του εαυτού».
Πολλοί άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν ότι για να αγαπήσεις βαθιά ένα άλλο άτομο είναι απαραίτητο να αγαπήσεις πρώτα τον εαυτό σου. Αυτό, που είναι μια πραγματικότητα την οποία ελάχιστοι αμφισβητούν, δεν αποτελεί συνήθως τη βάση πάνω στην οποία οικοδομούνται πολλές σχέσεις, στις οποίες κυριαρχούν άλλες αξίες και ανάγκες που λίγη σχέση έχουν με τη συναισθηματική ευημερία.
Αυτό είναι ένα από τα ελαττώματα της κουλτούρας μας, η οποία μας ωθεί να έχουμε σύντροφο πάση θυσία, προτού καν ακόμη περάσουμε μια προσωπική διαδικασία χτίζοντας την αυτοεκτίμησή μας πριν αναζητήσουμε συναισθηματική υποστήριξη από έναν άλλο άνθρωπο. Αυτό μας οδηγεί στη συναισθηματική εξάρτηση, δηλαδή στο να εξαρτόμαστε από την έγκριση και την εκτίμηση των άλλων ώστε να διατηρήσουμε την αυτοεκτίμησή μας, γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει πόνο και δυσφορία.
Ρευστή αγάπη στην ατομικιστική κουλτούρα
Η δυτική κουλτούρα, σε πολλές περιπτώσεις, δεν μας ωθεί να δημιουργήσουμε δεσμούς εμπιστοσύνης σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, και πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στο να νιώσουν ότι συνοδεύονται και αγαπιούνται ουσιαστικά. Αυτή η τάση να μην δημιουργούμε μακροχρόνιες σχέσεις εξηγείται από τη μεγάλη ευθύνη και την υπέρβαση που αυτό θα συνεπαγόταν, ένα «εμπόδιο» που δεν έχουμε κίνητρο να αναλάβουμε .
Μπορεί επίσης να οφείλεται στο φόβο να μην αισθανθούμε εξαπατημένοι ή πληγωμένοι. Ο φόβος του έρωτα ή η φιλοφοβία -όπως ονομάζεται ο φόβος που νιώθει κάποιος στην ιδέα να ερωτευτεί και να αγαπήσει- συνήθως μας παραλύουν και αποφεύγουμε οτιδήποτε ακούγεται σαν δέσμευση, καθιστώντας μας αδύναμους να δημιουργήσουμε σταθερές και βαθιές σχέσεις. Τρέμουμε μπροστά στην ιδέα του να πληγωθούμε, κι αυτό μας ωθεί σε μια άμυνα κατά της βαθιάς σύνδεσης με τους άλλους και εν τέλει της δέσμευσης.
Ρευστή σύνδεση έναντι της μακροχρόνιας αγάπης
Ο Zygmunt Bauman αναπτύσσει σε πολλά δοκίμιά του διάφορες θεωρίες και προβληματισμούς για την αγάπη στην εποχή μας. «Σήμερα», λέει, «οι ερωτικές σχέσεις βασίζονται περισσότερο στη σωματική έλξη παρά σε μια βαθιά εγκεφαλική σύνδεση». Πρόκειται για σχέσεις που χαρακτηρίζονται από τον ατομικισμό και των δύο μελών, στις οποίες η επαφή είναι εφήμερη, και αυτό είναι γνωστό εκ των προτέρων, γεγονός που αυξάνει τη σποραδική και επιφανειακή σχέση τους. Ένας έρωτας που γεννιέται για να καταναλωθεί και να πεθάνει, αλλά ποτέ για να μην φθίνει ή να γίνει υποτονικός.
Η ιδέα της ρευστής αγάπης του Bauman θέτει στο επίκεντρο τον ατομικισμό των κοινωνιών μας , τη συνεχή αναζήτηση για την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών μας, τις εμπειρίες της απόρριψης και την εμπορευματοποίηση των προσωπικών σχέσεων. Εξ ου και η έννοια της ρευστής αγάπης σε μια κοινωνίας που δεν θέλει να δείξει ισχυρά και διαρκή συναισθήματα, αλλά προτιμά να πεταρίζει από λουλούδι σε λουλούδι αναζητώντας εφήμερες και ανώδυνες απολαύσεις. Είναι η λειτουργία του multitasking που εφαρμόζεται στον κόσμο των σχέσεων.
Ο εικονικός κόσμος και η επιρροή του στην εμφάνιση της εφήμερης αγάπης
Ίσως η εμφάνιση των κοινωνικών δικτύων και των νέων τεχνολογιών να έπαιξε ρόλο στην εδραίωση αυτής της τάσης που υφίστανται πολλοί άνθρωποι. Ζούμε σε έναν κόσμο που βρίσκεται σε συνεχή αλλαγή, όπου το εικονικό και το πραγματικό συγχέονται με εκπληκτική ευκολία.
Όπως αναφέρει ο Zygmunt Bauman στους Ρευστούς Καιρούς, Θεωρούμε ότι η δέσμευση είναι παγίδα και χρειάζεται να κρατάμε αποστάσεις. Πρέπει να μάθει κανείς πώς να διαλύει μια σχέση και να βγαίνει αλώβητος από αυτή σαν να βγάζει ένα ελαφρύ πανωφόρι προσέχοντας μην τυχόν μετατραπεί, ανεπαίσθητα και υπογείως, σε «ατσάλινο περιτύλιγμα. Με τη «σχέση τσέπης» οι κίνδυνοι μειώνονται: τη βγάζεις από την τσέπη όταν τη χρειάζεσαι και την καταχωνιάζεις όταν είναι άχρηστη. Άλλωστε, μπορείς άνετα να έχεις και εικονικές σχέσεις αντί για πραγματικές. Εκεί εύκολα πατάς «διαγραφή».
Όπως αναφέρει ο ίδιος, «στο Facebook μπορούμε να έχουμε εκατοντάδες φίλους κινώντας ένα δάχτυλο. Το να αποκτά κανείς φίλους στη ζωή είναι πιο περίπλοκο. Αυτό που κερδίζουμε σε ποσότητα το χάνουμε σε ποιότητα. Αυτό που κερδίζουμε σε ευκολία (που νομίζουμε ότι είναι ελευθερία) το χάνουμε σε ασφάλεια». Εντούτοις, οι ανθρώπινοι δεσμοί αντικαταστάθηκαν από τις «συνδέσεις». Οι δεσμοί απαιτούν αφοσίωση, η «σύνδεση» και η «αποσύνδεση» είναι ένα παιχνίδι για παιδιά.
Εμπορικές αξίες, εμπορική αγάπη
Αν εξακολουθούμε να δημιουργούμε σχέσεις με ημερομηνία λήξης, είναι επειδή η κοινωνία μας ωθεί στο να έχουμε όλο και πιο αδύναμους και ευέλικτους δεσμούς, να ριζώνουμε ελάχιστα όπου κι αν βρισκόμαστε. Έτσι μας εκπαιδεύουν, κι αυτό γινόμαστε. Διδάσκουμε στα παιδιά ότι θα επιβραβευτούν με παιχνίδια και τεχνολογικά gadgets αν περάσουν τις επόμενες εξετάσεις, όπου καταλήγουν με μια πλειάδα παιχνιδιών με αποτέλεσμα να τα βαριούνται και να θέλουν κάτι καινούργιο. ‘Eτσι, εισάγουμε τα παιδιά σε μια κουλτούρα του υπερκαταναλωτισμού και της αγοράς όπου κάποιος πρέπει να παρακινείται μόνο από τις ανταμοιβές που παίρνει σε αντάλλαγμα για την εργασία του, ακυρώνοντας έτσι τα εσωτερικά κίνητρα και τις γνήσιες προτιμήσεις του κάθε ανθρώπου. Τείνουμε να μην ανεχόμαστε τη ρουτίνα, επειδή ήδη από την παιδική μας ηλικία έχουμε συνηθίσει να θέλουμε αντικείμενα «μιας χρήσης», για να τα αντικαθιστούμε γρήγορα. Δεν γνωρίζουμε πλέον τη χαρά των πραγμάτων που έχουν μεγάλη διάρκεια, που είναι καρποί της προσπάθειας και μιας επιμελούς εργασίας.
Αυτό προάγει την πεποίθηση ότι όχι μόνο τα αντικείμενα, αλλά και οι άνθρωποι είναι αναλώσιμοι, και ως εκ τούτου οι δυνητικοί ερωτικοί μας σύντροφοι αντικειμενοποιούνται. Αυτό το άτομο που μας ελκύει δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα κομμάτι κρέας που πρέπει να γευτούμε και δεν είναι απαραίτητο να ανησυχούμε για τις επιθυμίες, τις ανησυχίες, τις ανάγκες, τις προτιμήσεις του. Η αφοσίωσή μας στην άμεση και χωρίς δεσμούς ικανοποίηση είναι το προϊόν της αγοράς, που κατόρθωσε να κεφαλαιοποιήσει την τάση μας να ζούμε το παρόν. Πώς όμως θα συνδεθούμε συναισθηματικά με κάποιον αν μας ενδιαφέρει μόνο να έχουμε κάτι σαρκικό;
Ρευστή αγάπη και επαναπροσδιορισμός
Ένας άλλος από τους μεγάλους πυλώνες στους οποίους στηρίζει την ρευστή αγάπη, είναι η αντικειμενοποίηση των ανθρώπων. Δηλαδή, η τάση να αντιλαμβανόμαστε και να εκτιμούμε τους ανθρώπους ως αντικείμενα, πράγματα, στοχεύοντας στο να επιτευχθεί ένας σκοπός: η σωματική ευχαρίστηση, να κερδίσουμε την αποδοχή των άλλων κ.λπ.
Στην κοινωνία της ρευστής αγάπης η τάση αντικειμενοποίησης των άλλων, μας οδηγεί στη σύναψη αναλώσιμων σχέσεων. Ως εκ τούτου, αυτό πηγαίνει χέρι-χέρι με την έλλειψη ενσυναίσθησης προς αυτούς.
Πιθανοί προβληματισμοί για τον έλεγχο της ρευστής αγάπης
Προφανώς, για να καταπολεμήσουμε την ρευστή αγάπη και τις ανεπιθύμητες επιπτώσεις της στην ευημερία μας, θα πρέπει να καταπολεμήσουμε την κλίμακα αξιών των κοινωνιών μας. Τα ανθρώπινα όντα δεν είναι αντικείμενα προς κατανάλωση: σκεφτόμαστε, ποθούμε, αποτυγχάνουμε, αισθανόμαστε. Για να αρχίσουμε να ανατρέπουμε την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων, είναι απαραίτητο να αρχίσουμε να εκτιμούμε περισσότερο τον εαυτό μας και να νιώθουμε ότι αξίζουμε να μας σέβονται και να μας εκτιμούν, με τον ίδιο τρόπο όπως κάθε άλλο άτομο.
Η ρευστή αγάπη μπορεί να είναι διασκεδαστική, αλλά είναι επίσης εφήμερη, γεγονός που μπορεί να μας αφήσει με μια αίσθηση υπαρξιακού κενού. Οι καταναλωτές είναι πάντα πρόθυμοι να αγοράζουν περισσότερα πράγματα, αλλά αυτό δεν τους κάνει ευτυχισμένους, επειδή το υλικό καταλήγει πάντα να ξεθωριάζει. Θέλουμε όμως πραγματικά να είμαστε καταναλωτικοί ακόμα και με τις προσωπικές σχέσεις;
Η αγάπη δεν είναι ένα προκατασκευασμένο και έτοιμο προς χρήση αντικείμενο. Εναπόκειται στις δικές μας φροντίδες, χρειάζεται διαρκή προσπάθεια για να αναγεννιέται, να αναδημιουργείται και να αναζωογονείται καθημερινά. Πιστέψτε με, η αγάπη ανταμείβει θαυμάσια αυτήν την αφοσίωση. Σίγουρα, η «αποκλειστική αγάπη» σχεδόν ποτέ δεν είναι απαλλαγμένη από οδύνες και προβλήματα, αλλά η χαρά βρίσκεται στην κοινή προσπάθεια για το ξεπέρασμά τους.
