«Ο ελληνικός Τρόπος Ζωής μου προσέφερε πρότυπα που λάμπουν δια της απουσίας τους από το σύγχρονο κόσμο – πώς να ζεις μια καλή και μελετημένη ζωή, επιζητώντας τη σοφία και την πνευματική ανάταση», αναφέρει ο Αμερικανός Ψυχοθεραπευτής Edward Tick στον πρόλογο του μεταφρασμένου στα ελληνικά συγγράμματος του, που αναφέρεται στην θεραπεία της ψυχής με την μέθοδο του Ασκληπιού.
Νοέμβρη πρωτογνώρισα τον συγγραφέα-θεραπευτή μαζί με το έργο του , φιλοξενώντας την πρώτη παρουσίαση του βιβλίου του στον χώρο μου, στην «Ευρυάλη» στο Ηράκλειο της Κρήτης. Χρόνια μετά κι ενώ συχνά χρησιμοποιούσαμε το βιβλίο του στην ομάδα διαλογισμού κατά τις επισκέψεις μας στα αρχαία Ασκληπιεία του Λέντα και της Λισσού, ξαναβρεθήκαμε μαζί με τον E.Tick εισηγητές στο «1ο Συμπόσιο για τον Ελληνισμό» στο Ηράκλειο να μιλάμε εκείνος για την θεραπεία του Ασκληπιού κι εγώ για τη ψυχοθεραπευτική μέθοδο του Γαληνού.
Έχοντας επιστρέψει από την νήσο Γαύδο, όπου παρουσίασα μια ομιλία μου αναφερόμενη στον Προμηθέα, σ’ ένα Συμπόσιο με Θέμα την Αθανασία, που διοργάνωσε μια κοινότητα μοντέρνων Πυθαγορείων, Ρώσων ως επί το πλείστον κ.α. εθνικοτήτων επιστημόνων, που διαβιεί και εργάζεται εκεί, άρχισα ν’ αναρωτιέ- μαι ακόμα πιο έντονα για την κληρονομιά των αρχαίων προγόνων μας, που σχεδόν ξεχασμένη από εμάς τους Έλληνες επιγόνους, εισάγεται εκ νέου σ’ εμάς, ενσωματωμένη στην επιστημονική σκέψη και πρακτική φωτισμένων αλλοδαπών διανοητών με ολιστική προσέγγιση. Συνειδητοποίησα, ότι τα κλειδιά που χρειαζόμαστε σε μια εποχή, που τόσο ο Πλανήτης όσο και ο Άνθρωπος, βαθειά πληγωμένοι κραυγάζουν για ίαση, βρίσκονται εκεί, κωδικοποιημένα στις παρακαταθήκες του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, καθώς και στις πνευματικές παραδόσεις όλων των μεγάλων αρχαίων πολιτισμών.
Η διπλωματική μου εργασία στην Λειψία της Γερμανίας, με θέμα «Ψυχή και θάνατος στις αντιλήψεις της αρχαίας Ελλάδας», με είχε από νωρίς διδάξει, ότι οι αρχαίοι Έλληνες αγαπώντας διακαώς την ζωή, δεν φοβόταν ν’ αντικρίσουν και να ενσωματώσουν μέσα στην ζωή τους τον θάνατο, παραχωρώντας του το σέβας και την τιμητική θέση που του αρμόζει.
Σε μία εποχή όπως η δική μας, που τόσο ο κερδώος Ερμής όσο και η τεχνολογία έχουν κυριολεκτικά αλώσει την ιατρική τέχνη, έχοντας αποξενώσει τον γιατρό από τον ασθενή, αλλά και από την οικουμενική μητρίδα της ίασης, την φύση, μια εποχή που η ίδια η ιατρική «νοσεί» μαζί με την κοινωνία, έχοντας λησμονήσει τους ιερούς όρκους του Ιπποκράτη, ο Ασκληπιός μαζί με τις θεραπεύτριες κόρες του Υγεία, Πανάκεια, Ιασώ και τους ιατρούς-πολεμιστές γιούς του Ποδαλείριο και Μαχάονα, θα πρέπει ξανά να κληθούν να μας διδάξουν πώς να θεραπεύουμε τις τραυματισμένες ψυχές μας, το φιλάσθενο πνεύμα μας, το πληγωμένο μας συναίσθημα και το κακοφορμισμένο από τις εξαρτήσεις σώμα μας.
Ο Ασκληπιός αναφέρεται σαν γιος του Απόλλωνα, θεού του φωτός, της μουσικής και της ιατρικής και της Κορωνίδος, θεσσαλής βασιλοπούλας, που επειδή τον ατίμασε με άλλον άντρα, χτυπήθηκε έγκυος από τα χρυσά βέλη της αδελφής του Αρτέμιδος. Ο Απόλλωνας ανασύρει θρηνώντας το σώμα του ζωντανού βρέφους από την νεκρική πυρά της μητέρας του. Το παραδίδει σαν προστατευόμενο και μαθητή στον Κένταυρο Χείρωνα, να το διδάξει την θεραπευτική των επικλήσεων, των ιαματικών υδάτων και των βοτάνων. Ο μαθητής ξεπερνάει σε γνώσεις και ικανότητες τον διδάσκαλο του. Στον Ασκληπιό δίδονται επίσης τα χαρίσματα της ενορατικής διάγνωσης και θαυματουργής θεραπείας από τον θεϊκό πατέρα του Απόλλωνα, ενώ η θεά Αθηνά του χαρίζει το αίμα της Μέδουσας, που μπορούσε τόσο να θεραπεύσει, όσο και να θανατώσει.
Ο «αδιάλειπτα τρυφερός» Ασκληπιός, όπως ετυμολογικά παραφράζεται από τον μελετητή Ρόμπερτ Γκρέϊβς, καθιέρωσε σαν πρώτος και την Ψυχοθεραπεία. Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι με τα λόγια του μπορούσε ν’ ανακουφίσει τις βασανισμένες ψυχές των ανθρώπων, ενώ ο Γαληνός τον αποκαλεί «πρώτο ιατρό της ψυχής». Έγινε ξακουστός σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου σαν ο μεγαλύτερος γνωστός θεραπευτής. Λεγόταν ότι θα μπορούσε ν’ αναστήσει και νεκρούς. Όταν όντως το επεχείρησε, κατακεραυνώθηκε από τον Δία, θεοποιήθηκε και αναδείχτηκε σε θεό της ιατρικής.
« Η ασκληπιεία ιατρική ήταν μια πλήρης και επιτυχημένη ολιστική θεραπευτική παράδοση, όπως την αναζητούμε σήμερα». Στηριζόταν στην βαθειά πίστη και λατρεία ενός πανίσχυρου θεού της αρμονίας και της ίασης, θεού-αρχέτυπου των ιαματικών δυνάμεων της φύσης, ενσαρκωμένου με την μορφή του Ασκληπιού, που δια της επικλήσεως του από τον ασθενή, μετά από ειδική προετοιμασία και κάθαρση του μέσα στα ειδικά θεραπευτικά Ασκληπιεία, μπορούσε κατά την διαδικασία της εγκοίμησης να τον θεραπεύσει, παρουσιαζόμενος ενώπιον του μέσα από όνειρα ή οράματα. Η θεραπευτική του θεού Ασκληπιού άνθισε τον 5ο π.Χ. αιώνα, γνωρίζοντας μια πρωτόγνωρη άνθιση με πάνω από 320 θεραπευτικά ιερά, με σημαντικότερα εκείνα της Επιδαύρου, της Περγάμου και της Κω. Ιερά διασκορπισμένα στην νησιώτικη και ηπειρωτική Ελλάδα, μέχρι τις ακτές της Μικράς Ασίας και της Βόρειας Αφρικής, στην Βουλγαρία, στην Ιταλία, στην Γαλλία, στην Ιβηρική Χερσόνησο, με αδιάλειπτη λειτουργία πάνω από χίλια έτη, από το 500 π.Χ. έως το 500 μ.Χ.
Για να φτάσουν οι ασθενείς, συνήθως συνοδευόμενοι από συγγενείς ή υπηρέτες, στο Ασκληπιείο της επιλογής τους, ξεκινούσαν ένα συχνά μακρύ και κοπιώδες ταξίδι, ένα προσκύνημα, με τα πόδια, με υποζύγιο, με άμαξα ή με πλοίο. Κατά την άφιξή τους εκεί, όπως και σε κάθε άλλο Ασκληπιείο, θα έβρισκαν οπωσδήποτε μια πηγή τρεχούμενου νερού σ’ ένα παρακείμενο ιερό δάσος, ένα κυκλικό κτίριο με διώρυγες, τον επονομαζόμενο οίκο των Όφεων, το εγκοιμητήριο, το κτίριο όπου θα αναπαύονταν, ιερές οδούς και σκεπαστούς διαδρόμους για τον περίπατο τους, περιμετρικούς τοίχους με πρόπυλο, το ιερό, βωμούς όπου θυσιαζόταν τα ζώα- προσφορές, πανδοχείο για την διανυκτέρευση των συνοδών, θέατρο για την ψυχαγωγία και την συναισθηματική τους κάθαρση, θερμά λουτρά, αίθουσες μαλάξεων, γυμναστήρια. Η γέννηση και ο θάνατος ήσαν απαγορευμένα στο χώρο των ναών. Τόσο οι ασθενείς όσο και οι συνοδοί τους έπρεπε να εξαγνιστούν. Πλενόταν αρχικά με θαλασσινό νερό, εισέπνεαν αναθυμιάσεις αντισηπτικών βοτάνων και ακολουθούσαν αυστηρότατη δίαιτα.
Πριν την τελική θεραπεία οι ασθενείς, αποχωριζόταν την καθημερινή τους ταυτότητα. Μετά από τελετουργικό μπάνιο, ενδεδυμένοι με λευκά ιμάτια, παρουσιαζόταν στους ιατρούς-ιερείς του ναού του Ασκληπιού. Η εγκοίμηση λάμβανε χώρα σε υπόγειους θαλάμους που προσομοίαζαν μήτρες. Μπορεί να χρειαζόταν να περιμένουν εκεί επί μέρες, νηστεύοντας, μέχρι να επιτευχθεί η «επιφάνεια», η επίσκεψη του Ασκληπιού μέσα από όνειρο ή όραμα, με την γνωστή μορφή του ως θεού ή μεταμορφωμένου σε αγόρι, γενειοφόρο άνδρα, φίδι ή σκύλο, που θα τους θεράπευε ή θα τους έδινε οδηγίες για το πώς ν’ αντιμετωπίσουν την νόσο τους. Όπως αναφέρει ο μυθολόγος Καρλ Κερένι: «Στον ασθενή δινόταν η ευκαιρία να επιτύχει την αυτό-ίαση βασιζόμενος στις δικές του θεραπευτικές δυνατότητες. (…) Η θρησκευτική ατμόσφαιρα βοηθούσε το άτομο να εκμεταλλευτεί τις όποιες εσωτερικές θεραπευτικές δυνάμεις και ιδιότητες διέθετε. (…) ο ιερέας-ιατρός παρέμενε σκόπιμα στο περιθώριο».
Ο Ιπποκράτης γεννιέται το 460 π.Χ στην νήσο Κω, ως 18ος απόγονος του Ασκληπιού, με πατέρα και παππού, αρχιερείς στον ναό του. Η αρχική ιατρική εκπαίδευση του Ιπποκράτη στηρίζεται στη μελέτη των χιλιάδων ασθενών, που καταφθάνουν στο ασκληπιείο της Κω, για να βρουν θεραπεία. Καταφέρνει σαν θεραπευτής να ισορροπήσει για πρώτη φορά το μυθολογικό με το φυσιοκρατικό στοιχείο. «Όλα είναι θεϊκά και όλα είναι φύση». Παραδέχεται στη διδασκαλία του την ύπαρξη των θεών, τιμά τον Απόλλωνα και τον Ασκληπιό, όμως θεωρεί ότι οι θεοί ούτε προκαλούν, αλλά και ούτε θεραπεύουν τις ασθένειες. Υιοθετεί φυσικούς τρόπους θεραπείας, παρόμοιους με αυτούς της σύγχρονης ολιστικής ιατρικής.
«Ο Ιπποκράτης κατέφευγε σε φυσικά μέσα: δίαιτα, σωματική άσκηση, καθαρό αέρα, υδροθεραπεία, μασάζ και διάφορες μορφές αποτοξίνωσης όπως η νηστεία, που χρησίμευαν ως θεραπευτικές μέθοδοι κατά περίπτωση. Η προσευχή ενθαρρυνόταν ως επικουρική της θεραπείας, όμως η έμφαση δινόταν στην αποκατάσταση των φυσικών δυνάμεων του ασθενούς, που ήταν και το κύριο μέλημα της θεραπείας. Οι θεραπείες μέσω ονείρων συνέχιζαν να λαμβάνουν χώρα, αλλά ο Ιπποκράτης (…) δεν επεδίωκε θαυματουργές θεραπείες, ούτε εφήρμοζε τις θεραπευτικές πρακτικές του Ασκληπιού».
Ο Γαληνός, ο καλλιεργημένος σοφολογιότατος γιατρός της ρωμαϊκής περιόδου, γεννημένος το 129 μ.Χ. στην Πέργαμο, μαθητεύει επίσης στο Ασκληπιείο της Περγάμου 9 χρόνια με κάποιες διακοπές, ακολουθώντας πρακτικές δομημένες πάνω σε θρησκευτικό υπόβαθρο. Μέγας γνώστης της γενικής ιατρικής, της νευρολογίας και της ψυχιατρικής της εποχής του, κατάφερε να συγκεντρώσει όλα τα γνωστά ιατρικά δεδομένα, καταγεγραμμένα σε πάνω από 400 συγγράμματα. Θεωρούσε ότι η ψυχολογικές εμπειρίες του ασθενούς επηρέαζαν το είδος και την εξέλιξη της ασθένειας. Ο Γαληνός αξιολογεί και μελετά τα όνειρα των ασθενών του. Έφηβος βιώνει πρώτη φορά μια «επιφάνεια» σε δικό του όνειρο, βλέπει τον Ασκληπιό να τον καλεί να γίνει γιατρός. Στην συνέχεια ο θεός της ιατρικής τέχνης τον συνοδεύει αδιάλειπτα, μέσα από πολλά όνειρα, υποστηρίζοντας τόσο το συγγραφικό, όσο και το θεραπευτικό του έργο.
«Στην αρχαιοελληνική σκέψη, (…), ίαση σημαίνει προσωπική ολοκλήρωση. Η ολοκλήρωση απαιτεί την αποκατάσταση όλων όσων δυσλειτουργούν, και στην ψυχή και στο σώμα. Αποκατάσταση των δυσλειτουργιών της ψυχής σημαίνει την αποκατάσταση της σχέσης μας με την φύση, την κοινωνία ή το θείο, την εύρεση μιας νέας αίσθησης σκοπού και πεπρωμένου και την εναρμόνιση της ύπαρξης μας με τον Λόγο, την εσωτερική και κοσμική τάξη. (…), τα σωματικά συμπτώματα εκφράζουν δυσλειτουργίες της ψυχής. Τα πρωταρχικά μας τραύματα δημιουργούνται από την ασυνέπεια προς τον εαυτό μας, την έλλειψη εσωτερικής αρμονίας και την αποσύνδεση από το εγώ. (…) Όλα τα τραύματα της ψυχής καθιστούν το σώμα μας ευάλωτο στην ασθένεια». Η θεραπευτική πρακτική του Ασκληπιού απαιτεί από τον ασθενή ενεργητική στάση και ανάγκη για εσωτερικό μετασχηματισμό.
Αν και ιδιαίτερα λαοφιλής και ευρέως διαδεδομένη στην αρχαιότητα , μετά την έλευση του Χριστιανισμού, που συγχώνευσε την εικόνα του σπλαχνικού, θαυματοποιού θεραπευτή Ασκληπιού, μ’ εκείνην του Ιησού Χριστού, απαγόρευσε τα ιερά του, ενώ συνέχισε την πρακτική των εγκοιμήσεων μέχρι πρότινος σε κάποιους χριστιανικούς ναούς, απαλείφθηκε από την συνείδηση της δυτικής ιατρικής. Αν και οι πρακτικές στα Ασκληπιεία έθεσαν τις βάσεις της ψυχοσωματικής αντίληψης, της ψυχολογίας, της ψυχιατρικής και της ψυχοθεραπείας, ελάχιστοι θεραπευτές στις μέρες μας ενθυμούνται και χρησιμοποιούν τις τεχνικές του.
Ένας απ’ αυτούς τους λίγους είναι και ο θεραπευτής Edward Tick. Παρότι Αμερικάνος δηλώνει «Έλληνας», εμφορούμενος τα ιδανικά, τις αξίες, το πνεύμα των Αρχαίων Ελλήνων παιδιόθεν. Μεγάλωσε με τον Όμηρο και την μυθολογία, αργότερα με την ιστορία, την φιλοσοφία, την λογοτεχνία, τις τέχνες. Έχοντας σπουδάσει Ψυχολογία, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Επικοινωνία και Ρητορική, ασχολήθηκε με την Κλινική Ψυχοθεραπεία από το 1975 και ήρθε αντιμέτωπος με κατηγορίες ασθενών, που υπέφεραν από μετατραυματική αγχώδη διαταραχή, ιδιαίτερα βετεράνων πολέμου, όπως εκείνων του Βιετνάμ. Προσπαθώντας να τους βοηθήσει να επουλώσουν τις βαθιές πληγές τους, συνειδητοποίησε ότι θα χρειαζόταν εξίσου βαθιές και ριζικές θεραπευτικές μεθόδους και στράφηκε προς την πνευματικότητα. Αναβίωσε τις σχέσεις του με τις εβραϊκές του ρίζες, χειροτονήθηκε ιερέας-θεραπευτής, εργάστηκε με ετοιμοθάνατους και τους συγγενείς τους. Ταυτόχρονα συμμετείχε ενεργά σε τελετουργίες διαφορετικών εκκλησιαστικών δογμάτων και παγανιστικές τελετές, όπως τις θεραπευτικές μυήσεις των Ινδιάνων της Αμερικής.
Αλλά ο τόπος και η μυθολογία που ένοιωθε ένα ιδιαίτερα επιτακτικό εσωτερικό κάλεσμα ήταν η γη των ηρώων και των θεών των παιδικών του ονείρων, η Ελλάδα. Από το 1980 αρχίζει να διοργανώνει θεραπευτικά ταξίδια, να αναβιώνει κάτι αντίστοιχο με τα ιερά προσκυνήματα του Μεσαίωνα.
Μαζί με βετεράνους, άλλους ψυχοθεραπευτές και ασθενείς, επισκέπτεται την Ελλάδα, ακολουθώντας τα ίχνη της ιερής γεωγραφίας των Ασκληπιείων και της θεραπευτικής της εγκοίμησης και του ονείρου, «της βασιλικής οδού προς το ασυνείδητο», όπως συνήθιζε να χαρακτηρίζει το όνειρο ο πατέρας της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ. «Μπορεί να ταυτιστούμε με μια μυθολογική παράδοση επαναλαμβάνοντας το μυθικό ταξίδι ενός ήρωα όπως αυτό αναφέρεται στις αρχαίες πηγές. (…) οι αρχαίοι είχαν πρόσβαση σε υπερ–ατομικές διαστάσεις που εμείς έχουμε πλέον απωλέσει. Προσπαθούμε όμως, ακολουθώντας τα διδάγματα τους, να επανακτήσουμε την πρόσβαση σ’ αυτές».
«Θεραπεύω» σημαίνει «υπηρετώ», «φροντίζω». Το ισχυρότερο θεραπευτικό εργαλείο του Ασκληπιού ήταν η συμπονετική γλυκύτητα με την οποία θεράπευε τον κάθε ασθενή ξεχωριστά μέσα από μια διαπροσωπική σχέση. Όμως και οι ασθενείς ερχόταν αποφασισμένοι για θεραπεία, ικέτες ενός «ζώντα» θεού, με τον οποίο διατηρούσαν σχέση βαθύτατου σεβασμού, πίστης και αφοσίωσης, χωρίς να φείδονται χρόνου, μόχθου, στερήσεων και υλικού κόστους, χωρίς να φοβηθούν να προσχωρήσουν με εμπιστοσύνη στον άβατο χώρο του απόλυτου ασυνείδητου, αφημένοι ξανά σαν νεογέννητα βρέφη, αλλά και σαν τεθνεώτες, στην σκοτεινή και συνάμα αναγεννητική αγκαλιά της γης και των χθόνιων δυνάμεων της.
Ο γιατρός Ευρυξίμαχος δηλώνει στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα, ότι ο Ασκληπιός γνώριζε πώς να καλλιεργεί αρμονία και φιλότητα ανάμεσα στα πλέον αντίθετα , ανταγωνιστικά και εχθρικά στοιχεία. Γέννηση, θάνατος, αναγέννηση, ασθένεια σαν κρίση που οδηγεί μέσα από την κάθαρση στην πραγματική, ουσιαστική υγεία, τρομακτικό χάος που μετασχηματίζεται σε θαυμαστή ευταξία, στον μικρόκοσμο του ανθρώπου ακριβώς όπως συμβαίνει στις δομές της κοινωνίας και της φύσης, στον μεγάκοσμο.
Είχα την τύχη να τον γνωρίσω. Ο θεραπευτής Edward Tick διαθέτει μια γλυκύτητα σαν ακτινοβολία, μια απλότητα, μια αμεσότητα, ένα βάθος, μια οξυδερκή ματιά, συνδυασμένη με μια στοργική, συμπονετική στάση απέναντι στον ασθενή και στον κόσμο , στάση αγάπης, αποδοχής δίχως όρους. Φιλομαθής, καλλιεργημένος, πολυταξιδεμένος, έχοντας βιώσει ο ίδιος το άγγιγμα μιας σοβαρής νόσου, συνθέτει διαφορετικούς πολιτισμούς, αρχαίους, πρωτόγονους, σύγχρονους με πυξίδα την κοινή τους ουσία, γίνεται φιλειρηνικός πρέσβης των αναγκών και των αξιών του οικουμενικού ανθρώπου, που κραυγάζει για ειρήνη έχοντας αντικρίσει επανειλημ- μένα την φρίκη του πολέμου, γράφει, εκδίδει, διδάσκει, μυεί, θεραπεύει, ακούραστα, ισάξιος ιερέας-θεραπευτής στα αρχετυπικά ίχνη εκείνων των ιερέων-θεραπευτών του θεού Ασκληπιού.
Στον πρόλογο του μεταφρασμένου στα ελληνικά βιβλίου του, που αναφέρεται στην θεραπεία του Ασκληπιού, ο Edward Tick εκφράζει την ευχή να επιστραφούν πίσω
«μερικά από τα δώρα που η Ελλάδα προσέφερε απλόχερα σε όλον τον κόσμο».
Στον επίλογο του αναφέρεται στην κληρονομιά , που μας δίνεται μέσον της διδασκαλίας του Ασκληπιού: ««πρέπει να κάνουμε ό,τι περνά από το χέρι μας για να θεραπεύσουμε τον κόσμο με ευαισθησία, ευσπλαχνία, γενναιοδωρία, αγάπη, συμφιλίωση και σοφία. Ο Ασκληπιός μου δίνει την υπόσχεση ότι το σύμπαν είναι γενναιόδωρο και συμπονετικό, ότι οι προσευχές των ικετών θα εισακουστούν. Με διδάσκει πως η θεραπεία μπορεί να μας ολοκληρώσει, και πως κάθε ασθένεια ή δοκιμασία μπορεί να μας κάνει σοφότερους και να μας οδηγήσει προς την εκπλήρωση του πεπρωμένου μας. (…) Μπορούμε να μελετήσουμε την παράδοση του Ασκληπιού. Μπορούμε να την προσαρμόσουμε στις σύγχρονες ιατρικές ανάγκες, να την ενσωματώσουμε στη φιλοσοφία μας για την ζωή.(…) Μπορούμε να ανακαλύψουμε σε αυτήν το αρχαίο αλλά ακόμη αποτελεσματικό μονοπάτι προς την ολοκλήρωση του εαυτού μας, της κοινωνίας μας και του ίδιου του σύμπαντος μας».
Τερέζα Βαλαβάνη Κλινική Ψυχολόγος
Βιβλιογραφία:
- Paul Diehl: «Ο Συμβολισμός στην Ελληνική Μυθολογία», εκδ. Χατζηνικολή 1991
- Εμμανουέλα Χαραλαμπάκη: «Μεγάλοι Έλληνες Ιατροί από την Αρχαιότητα μέχρι τον Μεσαίωνα». Περιοδικό «Τρίτο Μάτι», Φεβρ. 200
- Klaus-Valtin von Eickstedt: «Das Asklepieion im Piraeus», Athen 2001
Edward Tick: «η θεραπεία της ψυχής μέσα από τα όνειρα», εκδ. Ενάλιος 20
Edward Tick: «Οn Asklepios, dream healing, and talking with the dead» reprinted from «Alternative Therapies», Vol. 10, No.1, Jan / Feb 2004
Ed Tick: «Wild Beasts and Wandering Souls. Shamanism and Post-traumatic Stress Disorder», Elik Press, Salt Lake City 2007
