Οταν το παιδί αρχίζει να οργανώνει το λόγο του γύρω στα 2 με 3 χρόνια, δηλαδή να «χτίζει» φράσεις και να εμπλουτίζει τη σύνταξή του, συμβαίνει αρκετά συχνά να περνά από μια φάση (μπορεί να διαρκεί από μερικές μέρες μέχρι εβδομάδες) κατά τη διάρκεια της οποίας επαναλαμβάνει ορισμένες φορές την ίδια συλλαβή ή κομπιάζει με τις λέξεις. Μπροστά σ’ αυτές τις δυσκολίες, μιλάμε για μια φυσιολογική δυσχέρεια στην ομιλία, έναν «φυσιολογικό» θα λέγαμε τραυλισμό, ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις παρέρχεται. Σε μερικά παιδιά, όμως, αυτός ο τραυλισμός συνεχίζεται και, αντί να μειώνεται, χειροτερεύει. Ο λόγος δηλαδή δε ρέει πια ομαλά και μπορεί να συνοδεύεται από δυσκολίες στην αναπνοή ή/και από «τικ» των ματιών ή του κεφαλιού. Τότε μιλάμε για τον τραυλισμό ως δυσκολία ροής της ομιλίας, που χρήζει αντιμετώπισης.
Πώς εκδηλώνεται
Ο τραυλισμός έχει συγκεκριμένα λεκτικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Στα πρώτα συμπεριλαμβάνονται τα ακόλουθα:
απλό ή επαναλαμβανόμενο μπλοκάρισμα «/π/π/π/ποδήλατο»
επανάληψη φθόγγου ή συλλαβής «πο πο πο ποδήλατο»,
επανάληψη λέξης, επανάληψη τμήματος της λέξης «ποδή ποδή ποδήλατο»
επανάληψη ολόκληρης φράσης ή μέρους αυτής
επιμηκύνσεις φθόγγων «ποοοοοοδήλατο»
επένθεση ήχων «εεεε ποδήλατο»
ανολοκλήρωτες λέξεις «ποδ… »
Συνήθως αυτά τα κολλήματα και οι επαναλήψεις εκδηλώνονται στην εκκίνηση της ομιλίας αλλά κάνουν την εμφάνισή τους και μέσα στη φράση.
Τα ψυχολογικά συμπτώματα δεν είναι τόσο ευδιάκριτα στην έκφανση και την καταγραφή τους. Συσχετίζονται με αρνητικά συναισθήματα όπως είναι ο φόβος για λεκτική επικοινωνία ή αίσθημα επικοινωνιακής ανεπάρκειας και ανασφάλειας. Επίσης συσχετίζονται με συμπεριφορές αποφυγής όπως για παράδειγμα θα παρατηρήσετε ότι το παιδί αποφεύγει να χρησιμοποιεί λέξεις, πρόσωπα, ακόμη και κοινωνικές εκδηλώσεις που απαιτούν επικοινωνία και συνομιλία. Ο φόβος αυτός μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε πλήρη άρνηση του παιδιού για λεκτική επικοινωνία.
Τα πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως μεταξύ δεύτερου και πέμπτου έτους σαν μία δυσχέρεια στη ροή της ομιλίας που χαρακτηρίζεται κυρίως από επαναλήψεις της αρχικής συλλαβής, επαναλήψεις ολόκληρων λέξεων (κυρίως μικρών) ή φράσεων και σπανιότερα από απώλεια ελέγχου του ρυθμού της αναπνοής, μπλοκαρίσματα και συσπάσεις του προσώπου. Για αρκετά παιδιά (όχι για όλα) η δυσχέρεια αυτή είναι αναμενόμενο, φυσιολογικό και παροδικό χαρακτηριστικό του σταδίου εξέλιξης της ομιλίας. Για ορισμένα άλλα παιδιά όμως τα συμπτώματα αυτά μπορεί να είναι σημάδια ενός αρχόμενου τραυλισμού, που αν εδραιωθεί θα αποτελεί μόνιμη ιδιαιτερότητα της επικοινωνίας του παιδιού.
Γιατί ένα παιδί τραυλίζει
Παρότι ο τραυλισμός έχει μελετηθεί επισταμένως από τους ειδικούς, η φύση και ο ακριβής μηχανισμός εκδήλωσής του παραμένουν άγνωστα. Πλέον οι ειδικοί «ενοχοποιούν» κληρονομικούς, γλωσσικούς, περιβαλλοντικούς και συναισθηματικούς παράγοντες για την εκδήλωση του τραυλισμού.
Ο κληρονομικός παράγοντας είναι αρκετά ισχυρός. Ο τραυλισμός εμφανίζεται τρεις φορές συχνότερα σε οικογένειες που υπάρχει περιστατικό τραυλισμού στις προηγούμενες γενιές και τέσσερις φορές συχνότερα στα αγόρια από ότι στα κορίτσια. Αυτή η στατιστική παρατήρηση υποστηρίζεται από πρόσφατες έρευνες της γενετικής οι οποίες υπέδειξαν γονίδια τα οποία πιθανόν να είναι υπεύθυνα για τον τραυλισμό. Υπάρχει δηλαδή ένα γενετικό, νευρολογικό υπόβαθρο το οποίο πυροδοτείται κάτω από ορισμένες συνθήκες.
Σε άλλα παιδιά οι δυσκολίες στην εξέλιξη του λόγου σε συνδυασμό με κάποια «ανωριμότητα» στην ανάπτυξη, μπορεί επίσης να προκαλέσουν τραυλισμό. Για παράδειγμα, παιδιά που βρίσκονται σε φάση κατάκτησης κάποιου από τα θεωρούμενα ως «ορόσημα» της εξέλιξης όπως ο έλεγχος των σφιγκτήρων ή το σταμάτημα της πιπίλας, μπορεί να εμφανίσουν απώλεια ελέγχου της ροής στην ομιλία.
’λλοι παράγοντες που μπορεί να πυροδοτήσουν την εμφάνιση ή να οδηγήσουν στην εδραίωση του τραυλισμού είναι ο τρόπος που λειτουργούν οι σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας, οι προσδοκίες των γονιών αλλά και των υπολοίπων συγγενών που πολλές φορές δε συμβαδίζουν με την προσωπικότητα του παιδιού, οι διαφορές μεταξύ των γονιών στον τρόπο φροντίδας και ανάπτυξης, σημαντικά γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του παιδιού ή της οικογένειας τη δεδομένη χρονική στιγμή (η γέννηση ενός άλλου παιδιού, ο αποχωρισμός του σπιτιού λόγω σχολείου, το διαζύγιο, η αλλαγή σπιτιού ή φροντιστή, οι σχέσεις με τα αδέρφια, οι αντιδράσεις του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος του παιδιού στην εμφάνιση του τραυλισμού).
Μύθοι και αλήθειες για τον τραυλισμό
Ο τραυλισμός δεν «κολλάει». Δεν υπάρχει έρευνα που να αποδεικνύει την εδραίωση του τραυλισμού από μίμηση.
Ο τραυλισμός δεν «περνάει» από μόνος του. Αυτό που έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να «περάσει» είναι η φυσιολογική δυσχέρεια στη ροή που έχει συμπτώματα παρόμοια με εκείνα του τραυλισμού.
Οι γονείς δεν προκαλούν τον τραυλισμό αλλά είναι εκείνοι που μπορούν να δράσουν για μην εδραιωθεί
Επειδή ένα παιδί τραγουδά χωρίς να τραυλίζει δεν σημαίνει ότι κάποια στιγμή θα πάψει να τραυλίζει όταν μιλά. ’λλες νευρολογικές οδοί ακολουθούνται για το τραγούδι και άλλες για την ομιλία.
Η προτροπή «σταμάτα και πάρε μια ανάσα» δε βοηθά. Η ανάσα πριν από την ομιλία λειτουργεί απλώς σαν ανασταλτικός μηχανισμός μεταθέτοντας τη στιγμή του τραυλισμού για αργότερα. Το ίδιο ισχύει και για την παύση πριν από τη δύσκολη λέξη. Με τους τρόπους αυτούς το παιδί μαθαίνει να τραυλίζει με παύσεις και αναπνοές, απλώς αλλάζει δηλαδή τα συμπτώματα.
Ο τραυλισμός εμφανίζεται σε ποσοστό 1% στα παιδιά σχολικής ηλικίας και στους ενήλικες και 5% στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, ανεξάρτητα από κοινωνικό ή μορφωτικό επίπεδο, ευφυΐα, φυλή.
Πώς αντιμετωπίζουμε ένα παιδί που εμφανίζει δυσχέρεια στη ροή του λόγου
Ο τραυλισμός εκδηλώνεται με διαφορετικό και ιδιαίτερο τρόπο σε κάθε παιδί και «συντηρείται» από διαφορετικούς λόγους, επομένως η σωστή αντιμετώπιση του τραυλισμού προϋποθέτει την εξατομικευμένη βοήθεια του παιδιού από τον ειδικό.
Παρόλα αυτά υπάρχουν κάποιες γενικές οδηγίες προς τους γονείς:
Μειώστε την ταχύτητα με την οποία μιλάτε στο παιδί. Εάν εσείς μειώσετε την ταχύτητα, τότε και το παιδί θα πάψει να προσπαθεί να μιλήσει γρήγορα
Μην λέτε στο παιδί σας να μιλά αργά ή να μην βιάζεται. Το παιδί δεν κατανοεί την έννοια του «αργά»
Μην σχολιάζετε τον τρόπο που μιλάει, που αναπνέει και ποτέ μην του υποδείξετε να ελέγξει την αναπνοή του. Η προσπάθεια παρέμβασης σε μια λειτουργία που γίνεται αντανακλαστικά, όπως η αναπνοή και η ομιλία, μπορεί να έχει αντίθετα αποτελέσματα από τα επιδιωκόμενα
Κάνετε παύσεις στην ομιλία σας κατά τις οποίες το παιδί μπορεί να παρέμβει και να πει αυτό που θέλει
Για να σας κατανοεί το παιδί χρησιμοποιείτε απλές και μικρές προτάσεις και κάνετε παύσεις ενδιάμεσα
Μη χρησιμοποιείτε δύσκολο λεξιλόγιο και φράσεις με συντακτική πολυπλοκότητα μεγαλύτερη από τις ικανότητες του παιδιού στην κατανόηση και στην έκφραση
Μη θέτετε υπερβολικούς στόχους και μην έχετε υπερβολικές απαιτήσεις από το παιδί σε επικοινωνιακούς και γνωστικούς τομείς
Μειώστε τον αριθμό των ερωτήσεων που κάνετε. Αντί να απαιτείτε συνέχεια μία απάντηση από το παιδί σχολιάστε αυτά που κάνει ή λέει δίνοντας βαρύτητα στο περιεχόμενο και όχι στον τρόπο της ομιλίας
Μη ζητάτε από το παιδί να δίνει «αναφορά» π.χ. «πώς τα πήγες στο σχολείο σήμερα;». Ξεκινήστε πρώτοι σχολιάζοντας την ημέρα σας και δώστε χρόνο στο παιδί να σας μιμηθεί αναφερόμενο στην δική του ημέρα
Συζητάτε για αντικείμενα που υπάρχουν μπροστά στο παιδί ή για γεγονότα που συμβαίνουν αυτή τη στιγμή
Το παιδί που τραυλίζει έχει ανάγκη να το ακούτε με προσοχή και με μεγάλη υπομονή. Προσπαθήστε να το κοιτάτε στα μάτια όση ώρα σας μιλά, μην το διακόπτετε και να του δίνετε όσο χρόνο χρειάζεται για να ολοκληρώσει αυτό που λέει
Αποφύγετε να ολοκληρώνετε εσείς τις λέξεις ή φράσεις που λέει όταν δυσκολεύεται. Κάτι τέτοιο προκαλεί μεγάλο εκνευρισμό και επίσης του δίνεται η εντύπωση ότι πρέπει να βιαστεί
Φροντίστε να του δίνετε αναπόσπαστη προσοχή. Κλείστε την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο όταν μιλάει
Δεν θα πρέπει να δείχνετε στο παιδί την αγωνία ή την αμηχανία σας για τον τρόπο που μιλάει. Εάν ωστόσο εκείνο εκφράσει κάποια ανησυχία για την ομιλία του, αναγνωρίστε την και μην την ακυρώσετε με πλαστούς ισχυρισμούς όπως “μα τι λες, δεν το είχα προσέξει ” ή “ποιος είπε κάτι τέτοιο”, προσέξτε όμως, να μην ενισχύσετε την ανησυχία του με τη δική σας αγωνία. Στην προσχολική ηλικία το παιδί που τραυλίζει είναι απίθανο να δεχτεί σχόλια για την ομιλία του από συνομήλικα παιδιά. Οι συνομήλικοι ενδιαφέρονται για το περιεχόμενο της επικοινωνίας και όχι για τον τρόπο
Δώστε κατευθύνσεις στους ενηλίκους που έρχονται σε επαφή με το παιδί όπως οι παππούδες και οι γιαγιάδες και εξασφαλίστε την εφαρμογή τους
Το ραντεβού με τον λογοθεραπευτή
Η συνάντηση με τον ειδικό δε θα πρέπει να καθυστερήσει. Η συμβουλή ότι «θα περάσει» ταυτίζεται με την επιθυμία των γονιών αλλά μεταθέτει την εκτίμηση της δυσκολίας για αργότερα, αποκλείοντας παράλληλα την πιθανότητα εξειδικευμένης συμβουλευτικής και έγκαιρης παρέμβασης η οποία μπορεί να είναι αναγκαία. Γενικά, αυτό που πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς είναι ότι εάν ένα παιδί εμφανίζει δυσκολίες που εμμένουν πέραν του τριμήνου πρέπει να αξιολογηθεί οπωσδήποτε διότι μετά την πάροδο του εξαμήνου οι πιθανότητες εδραίωσης αυξάνουν σημαντικά.
Ο ρόλος του ειδικού
Κάθε παιδί εμφανίζει δυσκολίες στη ροή της ομιλίας για διαφορετικούς λόγους. Η διεξοδική και αναλυτική εκτίμηση αυτών των παραγόντων από το λογοθεραπευτή εξασφαλίζει εξατομικευμένη και όχι γενική παροχή συμβουλών, προσδιορίζει την ανάγκη και το είδος παρέμβασης εφόσον κάτι τέτοιο κρίνεται απαραίτητο, αναδεικνύει την πιθανή ανάγκη αξιολόγησης ή παρέμβασης από άλλες ειδικότητες.
Πώς γίνεται η λογοθεραπευτική παρέμβαση
Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις που αφορούν διαφορετικά πρόσωπα και διαφορετικούς τραυλισμούς. Πολλοί γονείς απευθύνονται στο λογοθεραπευτή για να «δείξει» στο παιδί πώς να αρθρώνει χωρίς να κολλάει. Για τα παιδιά που ξεκινούν να τραυλίζουν, αυτή η θεώρηση όχι μόνο υποβαθμίζει τη δυσκολία τους αλλά μπορεί να οδηγήσει και στην παγίωσή της. Η μετάβαση από μια δυσχέρεια στη ροή της ομιλίας σε έναν παγιωμένο τραυλισμό προσδιορίζεται συχνά από τη συνειδητοποίηση της δυσκολίας και την ανάπτυξη αρνητικών συναισθημάτων και συμπεριφορών αποφυγής. Η απευθείας δουλειά με την άρθρωση δε βοηθά και μπορεί να σπρώξει το παιδί στη συνειδητοποίηση αυτή.
Για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας λογοθεραπευτικές προσεγγίσεις εστιάζονται στην επικοινωνία, στις επικοινωνιακές σχέσεις, στη συμβουλευτική των γονέων και στην αποκατάσταση πιθανών αναπτυξιακών ελλειμμάτων όπως είναι για παράδειγμα η αργή γλωσσική εξέλιξη. Κάποιες προσεγγίσεις υλοποιούνται από τους ίδιους τους γονείς στο σπίτι υπό την επίβλεψη του θεραπευτή. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι σχέσεις και οι ρόλοι των μελών της οικογένειας είναι τέτοιοι που απαιτείται θεραπευτική δουλειά με όλη την οικογένεια παράλληλα με τις λογοθεραπευτικές προσεγγίσεις ή κατά αποκλειστικότητα.
Γιώργος Κ. Φούρλας
Σπούδασε παιδαγωγικά στην Αθήνα, Εκπαιδευτική Ψυχολογία και Ανάπτυξη Αναλυτικών Προγραμμάτων για τη γλώσσα στο Πανεπιστήμιο του Cardiff στην Ουαλία. Συνέχισε τις σπουδές του στο τμήμα Σπουδών Κλινικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου City του Λονδίνου στον τομέα της Παθολογίας του Λόγου και της Επικοινωνίας και απέκτησε μεταπτυχιακό επαγγελματικό δίπλωμα λογοπαθολόγου. Αργότερα στο ίδιο πανεπιστήμιο ολοκλήρωσε τις σπουδές του για το μεταπτυχιακό δίπλωμα (M.Sc.SLT) στη Θεραπεία Λόγου και Ομιλίας. Από το 1992 εργάζεται ως Θεραπευτής Λόγου και Ομιλίας, είναι μέλος του Βασιλικού Κολεγίου Θεραπευτών Λόγου και Ομιλίας (RCSLT) της Βρετανίας και του Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών (ΠΣΛ). Εργάστηκε στην Εταιρεία Προστασία Σπαστικών και στον ιδιωτικό τομέα, διετέλεσε συνεργάτης του Πανεπιστημίου City του Λονδίνου, συμμετέχει ως εισηγητής σε πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και σε επιτροπές εργασίας του Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών. Διευθύνει το Ινστιτούτο για τις Διαταραχές Επικοινωνίας «λόγος» και το Κέντρο Έρευνας και Θεραπείας Τραυλισμού. Ως κλινικός επόπτης εποπτεύει θεραπευτές και φοιτητές λογοθεραπείας, συντονίζει την Ομάδα Ειδικού Ενδιαφέροντος στις Διαταραχές Ροής της Ομιλίας του ΠΣΛ και συμμετέχει στη συντακτική επιτροπή της επιστημονικής έκδοσης του ΠΣΛ. Ιδιαίτερο κλινικό ενδιαφέρον έχει στις εξελικτικές διαταραχές λόγου και ομιλίας και στις διαταραχές ροής της ομιλίας.
