Στο κεφάλαιο αυτό αποπειράται μία σκιαγράφηση του ψυχικού κόσμου του άντρα, ιδιαίτερα των συναισθηματικών εκείνων διαστάσεων που φαίνονται να εμπλέκονται στη γένεση και συντήρηση δυσκολιών, τόσο σε προσωπικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο. Κυρίαρχα ζητήματα που αναλύονται είναι η ανδρική σιωπή, η συναισθηματική έκφραση, η απόσυρση, η συνεχής υποχωρητικότητα, η απολυτότητα, ο φόβος δέσμευσης και άλλα δυσλειτουργικά σημεία του αντρικού τρόπου σκέψης.
Βασικό εργαλείο προσέγγισης είναι η έννοια της παγίδας, η οποία σύμφωνα με τη Γνωσιακή-ΑναλυτικήΨυχοθεραπεία ορίζεται ως εξής : παγίδα είναι μία κατάσταση που αδυνατούμε να αποφύγουμε. Ορισμένα είδη σκέψης και συμπεριφοράς λειτουργούν με τη μορφή φαύλου κύκλου, με αποτέλεσμα να διαιωνίζουν τον ίδιο δυσλειτουργικό τρόπο αντίδρασης και να μην καταφέρνουν να μας βοηθήσουν να αλλάξουμε τα πράγματα.
Οι άσχημες συνέπειες που ο άντρας φαντάζεται ότι θα φέρει η συμπεριφορά του λειτουργούν αποτρεπτικά ως προς την ομαλή και χαλαρή διεκπεραίωση των καθηκόντων του ή την ολοκλήρωση μιας υγιούς προσπάθειας, γεγονός που με τη σειρά του ενισχύει την λανθασμένη άποψη που αρχικά υπήρχε, οδηγώντας σε αποτυχία.
Ιδιαίτερη σημασία, φαίνεται να έχει η υιοθέτηση κάποιων ρόλων από τη μεριά του άντρα και η ευελιξία που διαθέτει στη χρήση αυτών αλλά και η συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο οι ρόλοι αυτοί καθορίζουν τον εσωτερικό του κόσμο. Ο σύγχρονος άνδρας για παράδειγμα επηρεάζεται πολύ από την εξιδανικευμένη εικόνα που έχει για τον εαυτό του, αυτή του «τέλειου φροντιστή».
Ο ρόλος αυτός προϋποθέτει τη συνεχή και κλιμακούμενη παροχή φροντίδας σε όλα τα επίπεδα, συναισθηματικό, οικονομικό, σεξουαλικό, γεγονός που οδηγεί σε εξάντληση σε όλα τα επίπεδα, εξάντληση που με μαθηματική ακρίβεια επιφέρει θλίψη, απόσυρση και απόγνωση. Η τελειομανία και η ανάγκη ελέγχου, η αυστηρότητα στον τρόπο σκέψης και η απολυτότητα στο επίπεδο της πράξης, συνδέονται με τις συμπεριφορές που ο άντρας επιδεικνύει στην προσπάθεια επιβεβαίωσης του προαναφερθέντα ρόλου και με το βαθμό που έχει εσωτερικεύσει τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του ρόλου.
Η Συναισθηματική έκφραση και η σιωπή στον άντρα
Από έρευνα που έγινε για λογαριασμό του Ινστιτούτου Γνωσιακής-Αναλυτικής Ψυχοθεραπείας προέκυψε ότι κυρίαρχο σημείο αναφοράς για τους άντρες είναι ο φόβος ότι αυτό που θα πούνε μπορεί να πληγώσει τους άλλους. Το ποσοστό των αντρών που φαίνεται να διακατέχεται από αυτόν τον έντονο φόβο αγγίζει το 56%. Ένας στους δύο άντρες δηλαδή αποφεύγει να μιλήσει βαθιά για τον εαυτό του, εξαιτίας του φόβου ότι αυτό που θα πει ή θα παρερμηνευτεί ή θα στεναχωρήσει τον άλλον.
Oταν το πλαίσιο αναφοράς είναι η σχέση, προκαλούνται αρκετά προβλήματα επειδή ο άλλος λαμβάνει αυτή τη σιωπή ως ένδειξη είτε απόρριψης, δηλαδή μη σεβασμού στις προσωπικές του ανάγκες για επικοινωνία είτε συμπεριφοράς έλλειψης ενδιαφέροντος. Ως φυσικό επακόλουθο της προαναφερθείσας παρερμηνείας ακολουθούν συνεχιζόμενες απόπειρες προσέγγισης του άλλου και οι οποίες επειδή δεν καταλήγουν στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα οδηγούνται σε έντονο καβγά.
Αυτό που συμβαίνει δηλαδή, από τη μεριά του άνδρα, είναι να αποφεύγεται η συζήτηση κάθε σοβαρού, «εύθραυστου» θέματος έτσι ώστε να αποτραπεί η γέννηση επιπλέον εντάσεων. Από τη μεριά της συντρόφου τώρα, η σιωπή αυτή εκλαμβάνεται ως ένδειξη ριζικής αδιαφορίας, κατάσταση που οδηγεί σε πρόκληση παραπάνω έντασης, γεγονός που αποτρέπει ακόμα περισσότερο τη συναισθηματική έκφραση του συντρόφου. ’λλες φορές πάλι, ο άντρας νιώθοντας ότι η σύντροφος εκμεταλλεύεται τη δικιά του σιωπή, την οποία ο ίδιος νοηματοδοτεί ως ανοχή ή και αντοχή (υποχώρηση), αισθάνεται ευάλωτος και πληγωμένος.
Ο άντρας δηλαδή προσπαθεί να ευχαριστήσει τη σύντροφό του, με το να μην δημιουργεί παραπάνω εντάσεις, ανεξάρτητα από τη φύση του προβλήματος, έχοντας κατά νου ότι αυτή η επικοινωνιακή απόσυρση μεταφράζεται ως προσπάθεια συναίνεσης και όχι ως απόπειρα αποφυγής. Φυσικά, η γυναίκα μεταφράζει ως συναισθηματικό κλείσιμο τη συμπεριφορά αυτή, αισθάνεται ότι πολλές φορές παλεύει μόνη της για τα προβλήματα της σχέσης, θλίβεται και θυμώνει για το μονοδιάστατο τρόπο θέασης που έχει ο σύντροφος της για τη σχέση και αντιδρά ποικιλοτρόπως, όπως για παράδειγμα με θυμό, απόσυρση, επίθεση ή και κατάθλιψη.
Την ίδια παγίδα φαίνεται να συνειδητοποιεί ένα μεγαλύτερο ποσοστό ανδρών (75%) στην περίπτωση που αυτή εκφράζεται μέσω ενός κλασικού διλήμματος: «Ή καταπίνω τα συναισθήματα μου ή κινδυνεύω να με απορρίψουν επειδή θα πληγώσω τους άλλους ή θα προκαλέσω μεγάλο μπέρδεμα». Δηλαδή, ακριβώς επειδή φοβόμαστε μήπως αυτό που πούμε στενοχωρήσει τους άλλους, δεν εξωτερικεύουμε τη σκέψη μας, δεν κοινωνούμε τις ανάγκες μας και τελικά καταλήγουμε να θεωρούμαστε παθητικοί, αδύναμοι ή αποσυρμένοι άνθρωποι.
Η συμπεριφορά των άλλων λειτουργεί ως επιβεβαίωση της πεποίθησης μας ότι οι άλλοι δεν ενδιαφέρονται για μας ή ότι κάθε φορά που εκφράζουμε αυτό που νιώθουμε προκαλούνται προβλήματα, γεγονός που ενισχύει τη μη έκφραση των πραγματικών συναισθημάτων μας.
Υποχωρητικότητα, αναβλητικότητα και καταπιεσμένος θυμός
Μία δεύτερη παγίδα που νιώθει το συντριπτικό ποσοστό των αντρών (75%), είναι η «προσπάθεια να ευχαριστήσουμε τους άλλους» που εκδηλώνεται με το εξής σκεπτικό: «Όταν νιώθουμε ανασφάλεια για τον εαυτό μας και φοβόμαστε μήπως ενοχλήσουμε τους άλλους, προσπαθούμε να τους ευχαριστήσουμε κάνοντας ό,τι νομίζουμε πως αυτοί θέλουν. Ως αποτέλεσμα:
Α) καταλήγουμε να μας εκμεταλλεύονται οι άλλοι γεγονός που μας καταθλίβει, μας θυμώνει ή μας ενοχοποιεί και έτσι επιβεβαιώνεται η ανασφάλειά μας,
Β) μερικές φορές νιώθουμε ότι χάσαμε τον έλεγχο εξαιτίας της ανάγκης να ευχαριστήσουμε τους άλλους και αρχίζουμε να κρυβόμαστε, να αναβάλλουμε πράγματα που πρέπει να κάνουμε και να μην τηρούμε τις δεσμεύσεις μας απέναντι στους άλλους, με συνέπεια να τους κάνουμε να θυμώνουν, γεγονός που αυξάνει την ανασφάλειά μας».
Από την έρευνα αυτή δηλαδή, φαίνεται ότι τρεις στους τέσσερις άντρες προτιμούν να μην ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες προκειμένου να είναι ευχάριστοι στους άλλους ή να κερδίσουν την εμπιστοσύνη τους. Μερικές φορές όμως, η υπερβολική προθυμία προσφοράς στο κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εκμετάλλευσής. Στην περίπτωση αυτή, δηλαδή όταν οι συνεχόμενες υποχωρήσεις, με σκοπό την απόκτηση της εύνοιας των άλλων, έχουν οδηγήσει στην διαιώνιση μιας «υποτακτικής εικόνας» για τον εαυτό, τότε ο άνθρωπος κατακερματίζεται από τη γέννηση συναισθημάτων υποτίμησης, απόρριψης, χαμηλής αυτοεκτίμησης και άλλων αυτομομφικών σχημάτων.
Τονίζεται ότι η προσπάθεια απόκτησης της εύνοιας, δε συντελείται πάντα σε συνειδητό επίπεδο. Αντίθετα, λαμβάνει χώρα με τη μορφή της προσπάθειας ευχαρίστησης των άλλων, με την εκτέλεση έργων που για τους περισσότερους είναι δύσκολα ή δυσάρεστα, έχοντας ως τελικό σκοπό τη διασφάλιση αποδοχής.
Αυτή η συνεχής ανάληψη καθηκόντων και ευθυνών πολλές φορές οδηγεί στην υπερβολική επιβάρυνση του ατόμου, με φυσικό επακόλουθο την έλλειψη χρόνου και δύναμης, φαινομένου που αναγκαστικά οδηγεί στη μη αποπεράτωση των καθηκόντων, στη χαμηλότερης ποιότητας εκπόνηση δραστηριοτήτων και τελικά στη μη επαρκή απόδοση.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι που αναλαμβάνουν πολλά, κουράζονται γρήγορα και προσπαθούν να αναβάλουν ή να καθυστερήσουν υποχρεώσεις, ακριβώς επειδή δεν θέλουν ή δεν έχουν μάθει ή δεν μπορούν «να πουν όχι». Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης, είναι οι άλλοι να μας βλέπουν ως μη ικανούς, αναβλητικούς, ίσως ακόμα και αδιάφορους γι’ αυτά που έχουμε αναλάβει, γεγονός που τους δημιουργεί συναισθήματα θυμού, θλίψης, απογοήτευσης.
Ως φυσικό επακόλουθο αναγκάζονται να αντιδράσουν απέναντί μας σύμφωνα με συναισθήματα που τους έχουμε εμείς οι ίδιοι δημιουργήσει εξαιτίας της αναβλητικότητάς μας. Η πραγματική ανάγκη του να «τα έχουμε με όλους καλά» τελικά δημιουργεί ακριβώς το αντίθετο του προσδοκώμενου σκοπού, καλλιεργεί άσχημη εικόνα του εαυτού μας, μας κάνει να δείχνουμε κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που θα θέλαμε να είμαστε και δημιουργεί τεράστια προβλήματα στις διαπροσωπικές μας σχέσεις.
Ο άντρας που συνειδητοποιεί ότι το προαναφερόμενο πρότυπο συμπεριφοράς αποτελεί μία συχνή έκφανση της καθημερινότητάς του, αισθάνεται συντετριμμένος, απογοητευμένος, ανήμπορος και βαθύτατα πληγωμένος. Η συγχώνευση πολλών αρνητικών συναισθημάτων έχει ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μιας περισσότερο παγερής, σκληρής και μοναχικής οπτικής και την γέννηση ενός ρεπερτορίου σκέψεων του τύπου «δεν θα αφήσω κανέναν να μου το κάνει αυτό ξανά, δεν θα υποχωρήσω άλλο, από δω και πέρα θα είμαι εγώ αυτός που καθορίζει τη ζωή μου».
Αυτή η «εφηβική επανάσταση» επεκτείνεται σε πολλά επίπεδα της ζωής, ιδιαίτερα στους τομείς που δεν είναι απειλητικοί για τον άνδρα. Έτσι, ένας άνθρωπος αρκετά υποχωρητικός, καλόβολος, ήρεμος και εξυπηρετικός στην εργασία του, επιδεικνύει μία εντελώς αντίθετη συμπεριφορά στη σύντροφό του, γιατί εκεί θεωρεί ότι δεν υπάρχει χώρος για περαιτέρω υποχωρήσεις. Αυτή η διάσταση της εικόνας μεταξύ του εργασιακού και προσωπικού πλαισίου, επιφέρει σύγχυση των αντιλήψεων που υπάρχουν για εμάς, γεγονός που με τη σειρά του αποτελεί εφαλτήριο αρνητικών σκέψεων και υποθέσεων για τα πραγματικά συναισθήματα απέναντι στους κοντινούς μας ανθρώπους.
Στην περίπτωση αυτή, το πρώτο πράγμα που πρέπει κάποιος να κάνει είναι να αρχίσει να κοινοποιεί τις ανάγκες του, να ζητάει και ο ίδιος βοήθεια όταν έχει πραγματικά ανάγκη και να αρχίζει να διεκδικεί το αναφαίρετο δικαίωμα του για προστασία ή φροντίδα. Η διαδικασία εκμάθησης της διεκδίκησης, η αναζήτηση δηλαδή ικανοποίησης των βαθύτερων επιθυμιών και στόχων είναι μία διαδικασία στην οποία ο σύγχρονος άνδρας πρέπει να εκπαιδευθεί. Υπάρχουν συγκεκριμένες τεχνικές ενίσχυσης της διεκδικητικής συμπεριφοράς που διαφοροποιούν την διεκδίκηση από την επιθετικότητα και προάγουν την αποτελεσματική προσαρμογή στα καθημερινά προβλήματα.
